ਧਰਤੀ ਦੀ ਕਥਾ-ਪੈੜ - ਜਗਵਿੰਦਰ ਜੋਧਾ

ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ਬਾਨ ਦੀ ਰਚਨਾਕਾਰੀ ਦਾ ਇਕ ਦੌਰ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਤਵੀਲ ਅਰਸਾ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤੀਆਂ ਸਿਨਫਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਗਲਪ ਤੇ ਗਦ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰੂਪ ਸ਼ੁਮਾਰ ਹਨ। ਇਹ ਦਾਨਿਸ਼ਵਰ ਅਜੇ ਵੀ ਨਿਰੰਤਰ ਲਿਖਣ ਰਾਹੀਂ ਨਵੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨਾਲ ਵਰ ਮੇਚ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਛਪ ਕੇ ਆਇਆ ਵੱਡ-ਆਕਾਰੀ ਨਾਵਲ ਤੇ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਛਪੀਆਂ ਵਾਰਤਕ ਕਿਤਾਬਾਂ ਇਸ ਕਥਨ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹਨ। ਉਸ ਦੀ ਹਰ ਲਿਖਤ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੇ ਹੋਣੀ ਦੇ ਮਸਲੇ ਦਰਪੇਸ਼ ਰਹੇ ਹਨ। ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ ਨੇ ਕਈ ਦਹਾਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖੀ ਤੇ ਏਨੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਲਿਖੀ ਕਿ ਹੁਣ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਆਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਇਕ ਦੌਰ ਸਾਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ ਨੇ ਆਸਮਾਨ ਦੀ ਥਾਂ ਧਰਤੀ ਉੱਪਰ ਕਥਾ ਪੈੜ ਪਾਈ। ਉਸ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੇ ਲਿੱਬੜਿਆਂ, ਲਿਤਾੜਿਆਂ ਤੇ ਜਿਊਣ ਦੇ ਮੌਕਿਆਂ ਲਈ ਜੂਝਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਾਤਰ ਬਣਾਇਆ। ਉਸ ਦੇ ਪਾਤਰ ਤੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦਾ ਵਿਹਾਰ ਵੀ ਵੱਖਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੈ, ਬੁਰੇ ਤੋਂ ਬੁਰੇ ਹਾਲਾਤ ਵਿਚ ਵੀ ਜਿਊਣ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਨਾਲ ਦਗਣ ਤੇ ਮਘਣ ਵਾਲਾ।
      ਆਪਣੀ ਲੇਖਣੀ ਦੇ ਪੰਧ ਬਾਰੇ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਵੈ-ਕਥਨ 'ਮੈਂ ਕੋਈ ਗੋਰਕੀ ਨਹੀਂ' ਵਿਚ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਕੁਝ ਗੱਲਾਂ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਕਹਾਣੀ ਵੱਲ ਮੁੜਿਆ। ਇਹ 1960 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹਨ। ਉਸ ਦੀ ਕਲਮਕਾਰੀ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਛੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਲੰਮੇਰਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਫ਼ਰ ਅੱਜ ਵੀ ਬੇਰੋਕ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮੀਖਿਅਕਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਰਚਨਾਕਾਰੀ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਸਮੇਤ ਕਈ ਇਨਾਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦਰਜ ਹਨ। ਏਨੇ ਕੁਝ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਆਪਣੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਢਾਲਣ ਦੀ ਉਸ ਦੀ ਚਾਹ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿੰਨੀ ਹੀ ਤੀਬਰ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ ਬਾਰੇ ਉਸ ਦੇ ਸਫ਼ਰਨਾਮੇ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਪਰਵਾਸੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਦਿੱਖ ਦੇ ਵਰਣਨ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਜਾ ਕੇ ਅਣਦਿਸਦੇ ਤੱਥਾਂ ਤਕ ਪੁੱਜਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਪਛਾਣ ਦੇ ਸੰਕਟ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਟਕਰਾਵੇਂ ਸਬੰਧਾਂ ਸਮੇਤ ਉਜਾਗਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਸਮਕਾਲੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ-ਚਿੱਤਰ ਲਿਖਦਿਆਂ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੇਖਣੀ ਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਗੁੰਨ੍ਹ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਏਥੇ ਲੇਖਕ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਵੇਰਵਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਪਾਠਕੀ ਭੁਸ ਪੂਰਤੀ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਲਿਖਤਾਂ ਪਿੱਛੇ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਵਿਰੋਧਤਾਵਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।
       ਪੰਜਾਬੀ ਸਮੀਖਿਆ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਆਰੰਭ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮੀਖਿਆ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਹੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕ੍ਰਮ ਵਿਚ ਟਿਕਾਉਣਾ ਵੀ ਸੀ। ਉਹੀ ਕਿਰਿਆ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਮੀਖਿਆ ਕਾਰਜ ਦੀ ਪੱਕ ਚੁੱਕੀ ਆਦਤ ਵਾਂਗ ਕਦੇ ਖਾਰਜ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਸੌਖ-ਪਸੰਦੀ ਲਈ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਇਕ ਸਥਿਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਬਿੰਦੂ 'ਤੇ ਟਿਕਾ ਕੇ ਦੇਖਣਾ ਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਤੇ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਲੈਣਾ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਸਮੀਖਿਅਕ ਵਿਹਾਰ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਨਾਲ ਧੱਕਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਰੁਝਾਨਾਂ ਤੇ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਕਈ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਲਿਖਣ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ ਨਾਲ ਵੀ ਇਹੀ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੀ ਕਥਾ-ਸੰਵੇਦਨਾ ਵਿਗਸ ਰਹੀ ਸੀ ਉਦੋਂ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਦਾ ਦੌਰ ਸੀ। ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਰਾਜਸੀ ਪੱਖ ਉੱਪਰ ਵਧੇਰੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਜਮਾਤੀ ਟਕਰਾਵਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ ਲਿਖਣਾ ਫੈਸ਼ਨ ਵਾਂਗ ਸੀ। ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ ਨੇ ਉਸ ਦੌਰ ਵਿਚ ਵੀ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਧਿਆਨ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਰੌਂਅ ਵੱਲ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਮਿੱਥ ਕੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਜਾਂ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਵਿਹਾਰ ਵੱਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਇਸੇ ਵੱਖਰਤਾ ਨੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਬਣੇ-ਬਣਾਏ ਸਾਂਚਿਆਂ ਵਿਚ ਪੂਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਆਉਣ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਧੜਕਦਾ ਮਨੁੱਖੀ ਬਿੰਬ ਪੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਬਿੰਬ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਸਮੇਤ ਹਸਤੀ ਤੇ ਹੋਣੀ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈ।
        ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ ਨੇ ਪੇਂਡੂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਬਾਰੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਲਈ ਓਪਰੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪਾਠਕ ਜਗਤ ਨੇ ਲੰਮਾਂ ਸਮਾਂ ਪੇਂਡੂ ਕਿਸਾਨੀ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਵਿਸੰਗਤੀਆਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕਰਦੇ ਗਲਪ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾ ਪਿਆਰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਿਆ। ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ ਦੀ ਪੇਂਡੂ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਹੈ। ਕਿਸਾਨੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਜ਼ਮੀਨ, ਔਰਤ ਅਤੇ ਗੈਰਤ ਦੇ ਸਰੋਕਾਰ ਉਸ ਦੀ ਕਥਾਕਾਰੀ ਵਿਚ ਭਰਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਖਾਸਾ ਕਿਸਾਨੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਦਿਸਦਾ ਹੈ। ਮੁੱਢਲਾ ਫਰਕ ਉਸ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਅੰਦਾਜ਼ ਹੈ। ਇਹ ਅੰਦਾਜ਼ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਪਈ ਕਥਾ-ਵਾਚਨ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਬਿਰਤਾਂਤ ਪੱਖੋਂ ਤਜ਼ਰਬੇ ਕਰਕੇ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਧਾ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਦੀ ਉਚੇਚ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਕਹਾਣੀ ਕਹਿਣ ਤੇ ਸੁਣਨ ਦੀਆਂ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਰੂੜੀਆਂ ਭਾਰੂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਲੋਕ ਕਥਾ ਕੰਨ-ਰਸ ਲਈ ਪਹੇਲੀਆਂ, ਅੜਾਉਣੀਆਂ, ਰਹੱਸ-ਉਦਘਾਟਨ ਆਦਿ ਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਸੀ। ਵਿਰਕ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਅੰਤ 'ਤੇ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਵਿਸਫੋਟ ਵੀ ਇਸੇ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਇਕ ਪਸਾਰ ਸੀ। ਭੁੱਲਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਸਰੋਤਾ ਨਿਸ਼ਕ੍ਰਿਆ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਸਗੋਂ ਉਹ ਆਪ ਸਾਰੇ ਵਰਤਾਰੇ ਦਾ ਸਾਖੀ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਬਿਰਤਾਂਤਕਾਰੀ ਦੀ ਇਹ ਜੀਵੰਤਤਾ ਲੁਕ ਛਿਪ ਕੇ ਕੀਤੀ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸ਼ਰੇਆਮ ਨਫ਼ਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਤਕ ਅਤੇ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦੇ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਦੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਤਕ ਇਕਸਾਰ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਲੋਕਮਨ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਸਜੀਵ ਅੱਕਾਸੀ ਭੁੱਲਰ ਦੀ ਕਥਾ ਸੰਵੇਦਨਾ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਤਰਲਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਹਿਜਤਾ ਨਾਲ ਮਰਦਵਾਚੀ ਪ੍ਰਵਚਨ ਵਿਚ ਵਟ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਮਾਜਿਕ ਅਵਚੇਤਨ ਵਿਚ ਔਰਤ ਦੀ ਦੂਜੈਲੀ ਥਾਂ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਵੇਰਵਿਆਂ ਵਿਚ ਉਸ ਲਈ ਸਪੇਸ ਹੀ ਨਹੀਂ ਛੱਡਦੀ। ਭੁੱਲਰ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਵੱਡੇ ਨਾਵਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਇਸ ਦੋਸ਼ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਗੁਰਬਚਨ ਭੁੱਲਰ ਦੀ ਬਿਰਤਾਂਤਕਾਰੀ ਇਸ ਅਵਚੇਤਨੀ ਗੁੰਝਲ ਨਾਲ ਸੁਚੇਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਖਹਿਬੜਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਔਰਤ ਪਾਤਰ ਆਪਣੀ ਬੇਬਾਕੀ, ਸਿਦਕ, ਸ਼ਿੱਦਤ ਤੇ ਸਿਰੜ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਜਜ਼ਬਿਆਂ ਸਮੇਤ ਹਾਜ਼ਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪਾਤਰ ਔਰਤਾਂ ਮਰਦਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਤੇ ਮਰਦਾਂ ਲਈ ਬਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਲੱਭਣ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਹਨ। ਇਹ ਔਰਤਾਂ ਇਕ ਨਵੀਂ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਆਕਰਣ ਰਚਣ ਲਈ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਅਤੇ ਵਰਜਿਤ ਰੂਪ ਦੀ ਨਵੀਂ ਵਿਆਖਿਆ ਦੀਆਂ ਗਵਾਹ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ।
      ਗੁਰਬਚਨ ਭੁੱਲਰ ਦੇ ਕਥਾ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਆਰੰਭ ਪੇਂਡੂ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਬਾਵਸਤਾ ਕਹਾਣੀਆਂ ਤੋਂ ਹੋਇਆ। ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਹਿਰੀ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣੀ, ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਵੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ। ਮੈਂ ਗਜ਼ਨਵੀ ਨਹੀਂ, ਰੋਹੀ-ਬੀਆਬਾਨ, ਪੱਥਰ ਦਾ ਬੁੱਤ ਅਤੇ ਹਰ ਮੁਟਿਆਰ ਸੁਨੀਤਾ ਹੈ ਇਸੇ ਤਰਜ਼-ਏ-ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਪਾਤਰ ਸ਼ਹਿਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਵੀ ਪੇਂਡੂ ਸਿਮਰਤੀਆਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਦਿਸਦੇ ਹਨ। ਰੋਹੀ ਬੀਆਬਾਨ ਦਾ ਮੈਂ ਪਾਤਰ ਸ਼ਾਮੋ ਤਾਈ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਸਿਮਰਤੀਆਂ ਵਿਚ ਸਾਂਭੀ ਆਪਣੇ ਵਰਤਮਾਨ ਮਸਲੇ ਨਾਲ ਆਢਾ ਲੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਦਰਅਸਲ ਸ਼ਹਿਰੀ ਬਣੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਪੇਂਡੂ ਜਮਾਤ ਦੇ ਦੋ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਲਟਕੇ ਹੋਣ ਦੇ ਦਵੰਦ ਦੀ ਕਥਾਕਾਰੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਵਿਚੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਮੱਧਵਰਗ ਦਾ ਚਿਹਰਾ-ਮੁਹਰਾ ਨਿਖਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।
ਪਿਛਲੀ ਸਦੀ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਗੰਭੀਰ ਸੰਕਟਾਂ ਦੇ ਸਨਮੁਖ ਹੋਇਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਕਟਾਂ ਦੀ ਕਥਾਕਾਰੀ ਨੇ ਵੱਡੇ ਪਾਠਕ ਵਰਗ ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਸਗੋਂ ਅਜਿਹੇ ਮਸਲਿਆਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਸੁਹਜ ਪ੍ਰਤਿਮਾਨ ਵੀ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੇ। ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ ਨੇ ਸੰਕਟ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਢਾਲਦਿਆਂ ਇਕਹਿਰੀ ਸੁਹਜ ਸੰਵੇਦਨਾ ਨੂੰ ਪਾਸੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਦੇ ਪਾਤਰ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਬਾਹਰੀ ਤੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸੰਕਟਾਂ ਨਾਲ ਜੂਝਦੇ ਹਨ। ਬਾਹਰੀ ਸੰਕਟਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਰਾਜਸੀ/ਸਮਾਜਿਕ-ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸੰਕਟਾਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਸੰਵੇਦਨਾ। ਪਾਠਕ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਵਧੇਰੇ ਅਪਣੱਤ ਨਾਲ ਜੁੜਦਾ ਹੈ। ਵਖਤਾਂ ਮਾਰੇ ਦਾ ਮੈਂ ਪਾਤਰ ਇਸ ਕਥਨ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਉਸ ਦੀ ਕਹਾਣੀਕਾਰੀ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਘਟਨਾਵਾਂ ਜਾਂ ਪਾਤਰੀ ਵਿਹਾਰ ਦੀ ਚਿੱਟੀ-ਕਾਲ਼ੀ ਵੰਡ ਦੀ ਥਾਂ ਘਸਮੈਲੇ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਵਿਚੋਂ ਸਾਕਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
       ਗੁਰਬਚਨ ਭੁੱਲਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਮਨੁੱਖ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਮਿੱਥਾਂ ਦਾ ਭੰਜਨ ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਬਾਖ਼ੂਬੀ ਕੀਤਾ। ਅਣਖ, ਗੈਰਤ, ਬਹਾਦਰੀ, ਬੁਜ਼ਦਿਲੀ, ਜ਼ੁਲਮ ਤੇ ਕਰੁਣਾ ਦੇ ਭਾਵ ਉਸ ਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਵਿਚ ਏਨੇ ਰਲਗੱਡ ਹਨ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਡ ਕਰਕੇ ਵੇਖਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਪੇਂਡੂ ਪੰਜਾਬੀ ਹੋਵੇ ਜਿਸ ਨੇ ਖੂਨ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਕਰਤਾਰਾ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਨਾ ਵੇਖਿਆ ਹੋਵੇ; ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਕਿਉਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਨਾ ਮਹਿਸੂਸਿਆ ਹੋਵੇ।
       ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰਬਚਨ ਭੁੱਲਰ ਹੁਰਾਂ ਦਾ ਨਾਵਲ 'ਇਹੁ ਜਨਮ ਤੁਮਹਾਰੇ ਲੇਖੇ' ਛਪ ਕੇ ਆਇਆ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿਚ ਗੰਭੀਰ ਵਿਵਾਦ/ਸੰਵਾਦ ਛੇੜਿਆ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਇਕ ਵੱਡੀ ਸਾਹਿਤਕ ਹਸਤੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਬਣੇ ਸ਼ਰਧਾਭਾਵੀ ਬਿੰਬ ਨੂੰ ਉਲਟਾ ਕੇ ਭੁੱਲਰ ਨੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਲਾਲਸਾਵਾਂ ਦੀ ਬਲੀ ਚੜ੍ਹੇ ਉਸ ਦੇ ਪਤੀ ਬਾਰੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਨੂੰ ਨਾਵਲੀ ਵਸਤੂ ਬਣਾਇਆ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਦਿਆਂ ਇਕ ਮਰਦ ਲੇਖਕ ਦੀ ਖਿਝ ਸਿਖਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈ ਕਿ ਹੁਣ ਤਕ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਮਰਦਾਵੀਂ ਲਾਲਸਾ ਦੀ ਬਲੀ ਚੜ੍ਹੀਆਂ ਅਣਗਿਣਤ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਨਿਆਂਸ਼ੀਲ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੀ ਲੱਗੀ। ਪਰ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੀ ਪੜ੍ਹਤ ਵਿਚ ਇਕ ਅਹਿਮ ਪਸਾਰ ਵੀ ਸੀ। ਸੱਤਾ ਦੇ ਪਾਰ-ਲਿੰਗਕ ਖਾਸੇ ਬਾਰੇ ਨਾਵਲ ਨੇ ਨਵੀਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੋਚਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ। ਮਰਦ ਦੀ ਸੱਤਾ ਜਾਂ ਲੇਖਕੀ ਮੱਠਾਂ ਦੀ ਸੱਤਾ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਜੂਝਦੀ ਉਸ ਨਾਵਲ ਦੀ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਰਦ ਬਣਾ ਕੇ ਸਾਹਿਤਕ ਮੱਠ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸੱਤਾ ਭੋਗ ਨਾਰੀ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਨ ਬਾਰੇ ਇਕਹਿਰੀਆਂ ਸਥਾਪਨਾਵਾਂ ਸਬੰਧੀ ਦੁਬਾਰਾ ਸੋਚਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
      ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ ਵੱਖਰੇ ਮੁਹਾਂਦਰੇ ਤੇ ਮੁਹਾਵਰੇ ਵਾਲਾ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਤੋਂ ਅਗਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮੀਖਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਦੋ ਧਾਰਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਆਖਿਆ। ਖ਼ੁਦ ਅਗਲੇਰੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਧਾਰਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੋ ਕੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਸਨ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਨੂੰ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ ਵਰਗਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਗਿਆ, ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਭੁੱਲਰ ਵਰਗਾ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਮੰਨਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਵਰਗਾ ਹੋਣਾ ਬੇਹੱਦ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਮੱਠਵਾਦ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਬੋਲਿਆ ਤੇ ਲਿਖਿਆ। ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਮਾੜੇ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਬਾਰੇ ਉਹ ਆਪਣਾ ਵਿਰੋਧ ਦਰਜ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਰਚਨਾਕਾਰੀ ਧਰਤੀ ਉੱਪਰ ਉੱਕਰੀ ਉਹ ਕਥਾ ਪੈੜ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਂ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ਹੋਰ ਪਕੇਰੀ ਤੇ ਗਹਿਰੀ ਹੁੰਦੀ ਜਾਵੇਗੀ।
ਸੰਪਰਕ : 94654-64502