ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦਾ ਧਰਮ - ਐਡਵੋਕੇਟ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕੰਵਰ

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜਦੋਂ ਮੱਕੇ ਗਏ ਅਤੇ ਉਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਾਜ਼ੀ ਰੁਕਣ ਦੀਨ ਨਾਲ ਹੋਈ। ਕਾਜ਼ੀ ਰੁਕਣ ਦੀਨ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਪੁਛਿਆ ''ਫ਼ਲਾ ਅਲਾਹ ਮਜ਼ਹਬੂ'' ਭਾਵ- ਤੇਰਾ ਧਰਮ ਕੀ ਹੈ? ਇਸ ਦੇ ਉਤਰ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਆਖਦੇ ਹਨ ''ਅਬਦੁਲਾ ਅਲਾਹ ਲਾ ਮਜ਼ਹਬੂ'' ਭਾਵ- ਮੈਂ ਖੁਦਾ ਦਾ ਬੰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਰਖਦਾ। ਇਹ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜੈਨੂਅਲ ਅਬਦੀਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ''ਤਾਰੀਖੇ ਅਰਬ'' ਵਿਚ। ਜੈਨੂਅਲ ਅਬਦੀਨ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਵਕਤ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਰੁਕਣ ਦੀਨ ਨਾਲ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਹ (ਜੈਨੂਅਲ ਅਬਦੀਨ) ਖੁਦ ਉਥੇ ਹੀ ਸੀ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਸ਼ੇਰਗਿਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲੇਖ (Finding Guru Nanak) ਜੋ ਕਿ ''ਦੀ ਸਿੱਖ ਬੁਲੇਟਣ'' ਮਾਰਚ-ਅਪਰੈਲ 2016 ਦੇ ਅੰਕ ਵਿਚ ਛਪਇਆ ਹੈ।
ਇਸੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਪੰਚਮ ਪਾਤਸ਼ਾ ਨੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਵੀ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਫ਼ਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੈਂ ਨਾ ਤਾਂ ਕਾਬੇ ਹੱਜ ਵਾਸਤੇ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਤੀਰਥਾਂ ਤੇ ਕਿਸੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ, ਨਾ ਮੈਂ ਪੂਜਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਨਿਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹਾਂ।ਭਾਵ ਇਹ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੀ ਕਰਮਕਾਂਡ ਨਹੀਂ ਅਪਣਾਉਂਦਾ। ਫਿਰ ਇਸੇ ਸ਼ਬਦ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ''ਨਾ ਹਮ ਹਿੰਦੂ ਨ ਮੁਸਲਮਾਨ'' (ਗ:ਗ:ਸ: ਪੰਨਾ-1136) ਭਾਵ ਇਹ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਇਹ ਐਲਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਰਮਕਾਂਡੀ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਯਾਈ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਇਸ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਰਮਾਂਡੀ ਧਰਮ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਂਣਾ ਮੁਰਖਤਾਈ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ਫਿਰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਕਿਵੇਂ ਬਨਿਆ? ਕੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਬਾਨੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ? ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਚਾਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਂਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ:
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਦੋ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਸਨ: ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ। ਜੈਨ, ਬੁੱਧ ਆਦਿ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਮੱਤ ਨਿਗਲ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਨਾਲ ਹੀ ਇਸਲਾਮ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਪਰਚਾਰਕਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਹਿਮਾਂ ਭਰਮਾਂ ਦੇ ਭੰਬਲਭੂਸੇ ਵਿਚ ਫਸਾ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਪਰਚਾਰਕਾਂ ਨੇ, ਤਾਂ ਆਮ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਵੱਖ ਵੱਖ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਪਾਠ ਵਾਲੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਵਿਚ ਜਕੜਿਆ ਹੋਇਆ  ਸੀ। ਕਈ ਤੀਰਥ ਅਸਥਾਨ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਰੱਖੇ ਸਨ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਲਿਆਨ ਤਾਂ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੇਕਰ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੀਰਥਾਂ ਅਤੇ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਪੂਜਾ ਆਦਿ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਵਾਲੇ ਪੂਜਾ ਦੇ ਸਾਧਨ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਰੱਖੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਹ ਪੁਜਾਰੀ ਵਰਗ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੂਰਖਤਾ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾਉਂਦੇ।
 ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਜਾਤਾਂ ਵਰਣਾਂ ਆਦਿ ਵਿਚ ਵੰਡ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਇਕ ਅਛੂਤ ਵਰਗ ਬਣਾ ਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਤੇ ਤਾਂ ਬੇਹੱਦ ਜ਼ੁਲਮ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਈ ਕਰਮਕਾਂਡ ਗੁੰਝਲਦਾਰ, ਕਠਨ ਅਤੇ  ਬਹੁਤ ਹੀ ਬੇਮਾਇਣਾ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਹੈਰਾਨਗੀ ਤਾਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਬੇਮਾਇਣਾ ਕਰਮਕਾਂਡ ਅੱਜ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਵੀ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹਨ। ਸਮਝਾਇਆ ਇਹ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਰਮਕਾਂਡ ਜਿਤਨੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਉਤਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਹਾਤਮ ਤੇ ਲਾਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਣਾ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਨਾ ਹੀ ਧਰਮ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਇਹੀ ਧਾਰਣਾ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹੈ। ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਨੂੰ ਹੀ ਧਰਮ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਰਮਕਾਂਡੀ ਧਰਮ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਪੁਜਾਰੀ ਵਰਗ, ਜਾਂ ਚਤੁਰ ਵਰਗ, ਨੇ ਆਪਣੀ ਖੁਦਗ਼ਰਜ਼ੀ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਵਾਸਤੇ ਹੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਅਸਲ ਧਰਮ ਨੂੰ ਨਾ ਤੇ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਮਝਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਫਸੋਸ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹਾਲੀ ਵੀ ਧਰਮ ਨੂੰ ਠੀਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਨ ਤੋਂ ਸਮਝਿਆ ਨਹੀਂ ਗਿਆ।
 ਸੂਝਵਾਨ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ, ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ, ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ "God created humanity, we created religions! God created earth, we created boundaries!! In the name of our creations, we continue to destroy His creations!"  ਭਾਵ ਇਹ ਕਿ ਰੱਬ ਨੇ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ, ਅਸੀਂ ਧਰਮ ਬਣਾਇਆ: ਰੱਬ ਨੇ ਧਰਤੀ ਬਣਾਈ, ਅਸੀਂ ਹੱਦਾਂ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀਆਂ: ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਅਸੀਂ ਕਾਦਰ ਦੀ ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ।
ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਵਾਲਾ ਧਰਮ ਪਾਖੰਡ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਧਰਮ ਨਹੀਂ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਫ਼ਰਮਾਨ ਹੈ: ਕਰਮ ਧਰਮ ਪਾਖੰਡ ਜੋ ਦੀਸਹਿ ਤਿਨ ਜਮੁ ਜਾਗਾਤੀ ਲੂਟੈ॥ (ਗ:ਗ:ਸ: ਪੰਨਾ-747) ਭਾਵ ਇਹ ਕਿ ਤੀਰਥਾਂ ਦੇ ਇਸ਼ਨਾਨ, ਕਰਮਕਾਂਡੀ ਪਾਠ ਪੂਜਾ ਤੇ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਿਥੇ ਹੋਏ ਵਿਖਾਵੇ ਦੇ ਕੰਮ, ਜੋ ਵੀ ਲੋਕ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਮੁ ਜਾਗਾਤੀ ਭਾਵ ਮਸੂਲੀਆ ਜਮ (ਧਰਮ ਦੇ ਠੇਕੇਦਾਰ ਜਮ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ) ਲੁੱਟ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।
    ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਲੋਕਾਈ ਨੂੰ ਅੰਧ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਅਗਿਆਨਤਾ ਵਾਲੇ ਮਾਹੌਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਕੇ ਇਕ ਚੰਗਾ ਸੁਚੱਜਾ ਬਰਾਬਰਤਾ ਵਾਲਾ ਸਮਾਜ ਉਸਾਰਣ ਦਾ ਆਪਣਾ ਉਦੇਸ਼ ਬਣਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਕਸਦ ਤਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਈਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਕੇ ਇਕ ਸੁਖਾਵੇਂ, ਸੁਚੱਜੇ ਤੇ ਸਚਿਆਰੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਐਸਾ ਸਮਾਜ ਜਿਥੇ ਨਫ਼ਰਤ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਮ ਹੋਵੇ ਹਰ ਕੋਈ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦਾ ਸਹਾਈ ਹੋਵੇ। ਐਸਾ ਸਮਾਜ ਜਿਥੇ ਊਚ ਨੀਚ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਨਿਮਾਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਨਾ ਹੋ ਸਕੇ, ਹਰ ਇਕ ਨੂੰ ਸੁਖਾਵਾਂ ਜੀਵਨ ਜੀਉਣ ਦਾ ਹੱਕ ਹੋਵੇ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਰਮਕਾਂਡ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਫਸਾ ਕੇ ਲੁੱਟਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ, ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ, ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵਿਵੇਕ ਬੁਧੀ ਨੂੰ ਸੁਚੇਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਜਗਾਉਣਾ ਹੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਕਸਦ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਤਾਂ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਚਿਆਰ ਬਨਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਸੇ ਇਕ ਫਿਰਕੇ, ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਮਜ਼ਹਬ, ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਧਰਮ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਸਰਬੱਤ ਦੇ ਭਲੇ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਕੀਤੀ, ਨਾ ਕਿ ਕੇਵਲ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਭਲੇ ਲਈ। 
    ਭਾਵ ਇਹ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਿਸ਼ਨ ਤਾਂ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਨਾਲ ਉਸਾਰੀ ਗਈ ਕੂੜ ਦੀ ਪਾਲ ਭਾਵ ਕੂੜ ਦੀ ਕੰਧ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਚਿਆਰ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਧਰਮ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਧਰਮ ਭਾਵ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣਾ ਅਤੇ ਉਸ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਹੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਿਸ਼ਨ ਜਾਂ ਉਦੇਸ਼ ਸੀ, ਨਾ ਕਿ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਧਰਮ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨਾ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਫ਼ਰਮਾਨ ਹੈ: ਕਿਵ ਸਚਿਆਰਾ ਹੋਈਐ ਕਿਵ ਕੂੜੈ ਤੁਟੈ ਪਾਲਿ॥ (ਗ:ਗ:ਸ: ਪੰਨਾ-1) ਭਾਵ: ਕਿ, ਵਿਚਾਰ ਤਾਂ ਇਹ ਕਰਨੀਂ ਹੈ ਕਿ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਜੋ ਕਰਮਕਾਂਡੀ ਕੂੜ ਦੀ ਦੀਵਾਰ ਉਸਾਰ ਰੱਖੀ ਹੈ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਸਚਿਆਰ ਕਿਵੇਂ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਮਕਸਦ ਹੀ ਸਾਰੀ ਲੋਕਾਈ ਨੂੰ ਸਚਿਆਰ ਬਨਾਉਣਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਕ ਸੁਚੱਜੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਹੋ ਸਕੇ। ਸਚਿਆਰ ਹੋਣਾ ਹੀ ਇਨਸਾਨ ਹੋਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨਸਾਨ ਹੋਣਾ ਹੀ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦਾ ਧਰਮ ਹੈ। ਇਸੇ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦੇ ਧਰਮ ਦੀ ਕਲਪਣਾ ਹੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ। ਇਸੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਹੈ: ਮਨ ਤੂੰ ਜੋਤਿ ਸਰੂਪੁ ਹੈ ਆਪਣਾ ਮੂਲੁ ਪਛਾਣੁ॥(ਗ:ਗ:ਸ: ਪੰਨਾ-441)
 ਭਾਵ ਇਹ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਹਿਬ ਨੇ, ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ, ਚੰਗੇ ਗੁਣ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ ਸੀ ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਹਿੰਦੂ ਹੋਵੇ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨ, ਜਾਂ ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਹੇ ਜਾਂਦੇ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹੋਵੇ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਅਮਲ, ਭਾਵ ਕਰਮ ਚੰਗੇ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਕਿਸੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣ ਨਾਲ  ਕੋਈ ਚੰਗਾ ਜਾਂ ਮੰਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਧਰਮ ਸਬੰਧੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸਿੱਧ ਗੋਸ਼ਟ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸਪਸ਼ਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਪੁਛਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਕਿਹੜਾ ਧਰਮ ਚੰਗਾ ਹੈ, ਤੇ ਧਰਮ ਸੰਬੰਧੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ: ਪੁਛਨਿ ਫੋਲਿ ਕਿਤਾਬ ਨੋ ਹਿੰਦੂ ਵਡਾ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨੋਈ॥ ਬਾਬਾ ਆਖੇ ਹਾਜੀਆ ਸੁਭਿ ਅਮਲਾ ਬਾਝਹੁ ਦੋਨੋ ਰੋਈ॥ ਹਿੰਦੂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੁਇ ਦਰਗਹ ਅੰਦਰਿ ਲਹਣਿ ਨ ਢੋਈ॥ (ਵਾਰ 33 ਪਉੜੀ 1) ਇਹ ਵਾਰਤਾ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਸ਼ੁਭਿ ਅਮਲਾ ਦੀ ਹੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿਸੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰੇਰਦੇ।ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸ਼ੁਭ ਅਮਲਾਂ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਬਨਾਉਣਾ ਸੀ।
  ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਧਰਮ ਛੱਡਣ ਵਾਸਤੇ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਧਰਮ ਅਪਨਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਆਖਿਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਜੋ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਨਫ਼ਰਤ ਸੀ ਉਸ ਨਫ਼ਰਤ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਥਾਂ ਥਾਂ ਜਾ ਕੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ, ਕਈ ਭੁਲੇ ਭਟਕਿਆਂ ਨੂੰ ਰਸਤੇ ਪਾਇਆ ਵੀ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਘਾਲਣਾ ਨਾਲ ਵੀ ਇਹ ਬੁਰਾਈ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਅਫਸੋਸ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਵੀ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਨਫਰਤ ਫੈਲਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।
 ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਸਭ ਲੋਕ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇਸੇ ਲਈ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਫ਼ਲਦਫ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰ: ਅਵਲਿ ਅਲਹ ਨੂਰ ਉਪਾਇਆ ਕੁਦਰਤਿ ਕੇ ਸਭ ਬੰਦੇ॥ ਏਕ ਨੂਰ ਤੇ ਸਭੁ ਜਗੁ ਉਪਜਿਆ ਕਉਨ ਭਲੇ ਕੋ ਮੰਦੇ॥- (ਗ:ਗ:ਸ: ਪੰਨਾ-1349)। ਭਾਵ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਲੋਕ ਇਕੋ ਰੱਬੀ ਜੋਤ ਵਿਚੋਂ ਉਪਜੇ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਸਭ ਬਰਾਬਰ ਹਨ ਕੋਈ ਚੰਗਾ ਜਾਂ ਮੰਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਨਬੇੜਾ ਤੇ ਕਰਮਾਂ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਨੀਚ ਭਾਵ ਬੁਰੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਮੰਦਾ ਤੇ ਨੀਚ ਜਾਤੀ ਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਨੇਕ ਤੇ ਚੰਗੇ ਭਾਵ ਉੱਚੇ ਸੁੱਚੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਾਲੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਭਲਾ ਤੇ ਉੱਚੀ ਜਾਤੀ ਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਜਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ ਸਭ ਵਾਸਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਇਕ ਹੀ ਸੀ। ਜੋ ਲੋਕ ਵੀ ਭਾਵੇਂ ਹਿੰਦੂ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਅਨੁਯਾਈ ਬਣੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਆਖਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਾ ਕੋਈ ਧਰਮ ਛੱਡਣ ਵਾਸਤੇ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਧਰਮ ਅਪਨਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ; ਕੇਵਲ ਕਰਮ ਚੰਗੇ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਕੋਈ ਖਾਸ ਵੇਸ-ਭੂਸ਼ਾ ਜਾਂ ਪਹਿਰਾਵੇ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਖਾਸ ਪੂਜਾ ਦੇ ਢੰਗ ਹੀ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ। ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਇਹ ਵਰਦਾਨ ਸੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਲੋਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਜੁੜਦੇ ਗਏ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਆਖ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਗੱਲ ਵੱਖਰੀ ਹੈ ਕਿ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਇਕ ਵਰਗ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇਕ ਵੱਖਰਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਹੀ ਘੋਸ਼ਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਵਕਤ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਘੋਸ਼ਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀ ਠੇਕੇਦਾਰ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵੱਖਰੇ ਹੀ ਕਰਮਕਾਂਡ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਲਿੱਤੇ ਗਏ। ਇਸੇ ਲਈ ਦੁਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਜੋ ਲੋਕ ਗੁਰਬਾਣੀ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਵੀ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇ ਅਨੁਯਾਈ ਸਮਝੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਹ ਵੀ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਫਸੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਕਹੇ ਜਾਂਦੇ ਸਿੱਖ ਜਗਤ ਵਿਚ ਕਈ ਬਾਬੇ, ਸੰਤ, ਮਹੰਤ, ਡੇਰੇਦਾਰ, ਟਕਸਾਲੀਏ, ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਤੇ ਹੋਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਧਰਮੀ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਕਰਮਕਾਂਡ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਕੂੜ ਦੀ ਦੀਵਾਰ ਹੋਰ ਵੀ ਉੱਚੀ ਤੇ ਪੱਕੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਤਨੀ ਉੱਚੀ ਤੇ ਪੱਕੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਦੀਵਾਰ ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ।
    ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਨੂੰ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ:- ਬਲਿਓ ਚਰਾਗੁ ਅੰਧ૳ਾਰ ਮਹਿ ਸਭ ਕਲਿ ਉਧਰੀ ਇਕ ਨਾਮ ਧਰਮ॥ ਪ੍ਰਗਟੁ ਸਗਲ ਹਰਿ ਭਵਨ ਮਹਿ ਜਨੁ ਨਾਨਕੁ ਗੁਰੁ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ॥ ਸਵਯੇ ਸ੍ਰੀ ਮੁਖਬਾਕ૳ ਮਹਲਾ 5 (ਗ:ਗ:ਸ: ਪੰਨਾ-1387) ਵਿਦਵਾਨ ਇਸ ਦੇ ਅਰਥ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ: Nanak person, the Guru, and an image of Infinite God, has appeared in the whole  world  as a light to dispel  darkness (ignorance) for the whole world under one religion of righteousness of God. ?? ???  ??? = ??? is usually interpreted as ‘Religion’ but it also means ‘duty’ /‘righteousness’. (Adhering to moral principles) According to Guru Nanak ??? is used for an ‘Eternal Entity’ (commonly understood as God in English) for which there is no ??? (name). Therefore, here ?? ??? ??? has been interpreted as ‘the religion of Righteousness of God’. =Adhering to moral principles ("an internal sense of righteousness") ਗੁਰੂ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ has been used metaphorically for ਜਨੁ ਨਾਨਕ (Nanak as a person).  ਸਮੁੱਚਾ ਭਾਵ ਇਹ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੀ ਜੋਤ ਨੇ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਕਲਿਆਨ ਵਾਸਤੇ (ਕੇਵਲ ਭਾਰਤਵਾਸੀਆਂ ਵਾਸਤੇ ਜਾਂ ਕੇਵਲ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਕਲਿਆਨ ਵਾਸਤੇ ਨਹੀਂ) ਜਿਸ ਧਰਮ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਪ੍ਰੇਰਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ: ''ਨਾਮ ਧਰਮ'' ''ਨਾਮ'' ਭਾਵ ਸੱਚਾ ਸੁੱਚਾ ਪਵਿੱਤਰ ਵਿਚਾਰ ਅਪਨਾਉਂਣੇ ਹੀ ਮਨੁੱਖੀ ਧਰਮ ਹੈ। ਇਹ ਨਾਮ ਧਰਮ ਸਾਰੀ ਲੋਕਾਈ ਵਾਸਤੇ ਹੈ, ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਭ ਲੋਕਾਂ ਵਾਸਤੇ ਹੈ; ਕੇਵਲ ਕੁਝ ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਾਸਤੇ ਨਹੀਂ, ਅਤੇ ਇਹ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਅਗਿਆਨਤਾ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਇਕ ਰੋਸ਼ਨੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਇਨਸਾਨ ਬਣਨ ਦੀ ਸੋਝੀ ਆ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਗਿਆਨ ਦਾ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਕੋਈ ਰੱਟਣ ਵਾਲਾ ਮੰਤਰ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ, ਸੁਹਿਰਦ, ਸੂਝਵਾਨ, ਦਿਆਲੂ, ਕਿਰਪਾਲੂ, ਤੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗੁਣਕਾਰੀ ਹੋਣਾ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਧਰਮ ਹੈ।
     ਜੇਕਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਘਾਲਣਾ, ਉੇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਖਸ਼ਿਆ ਹੋਇਆ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਗਿਆਨਮਈ ਉਪਦੇਸ਼, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬੇਮਿਸਾਲ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ, ਇਹ ਲੋਕਾਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲੀ, ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਇਕ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਨੂੰ ਜਾਂ ਗਿਆਨਮਈ ਉਪਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
    ਅਸਲੀਅਤ ਇਹ ਵੀ ਹੈ, ਕਿ ਇਕ ਸਾਜਿਸ਼ ਤਹਿਤ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਨੂੰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਨੂੰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਘਾਲਣਾ ਨੂੰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਇਸ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਦਾ ਘੇਰਾ ਸੀਮਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਾਜਿਸ਼ ਦੀ ਵਿਓਂਤ ਇਸ ਲਈ ਘੜੀ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਬਿੱਪਰ ਨੇ, ਪੁਜਾਰੀ ਵਰਗ ਨੇ, ਇਹ ਭਾਂਪ ਲਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਆਮ ਲੋਕ ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨਾਲ ਜੁੜਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਠੱਲ ਪਾਉਣ ਲਈ ਇਹ ਢੰਗ (ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਅੰਕਿਤ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਕਹਿ ਕੇ ਇਸ ਦਾ ਘੇਰਾ ਸੀਮਤ ਕਰਨਾ) ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ, ਜੋ ਕਿ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਸਤੇ ਕਿਸੇ ਹੱਦ ਤੱਕ ਕਾਰਗਰ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ ਹੈ।
    ਕਿਤਨੇ ਦੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਸਾਰੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਵਾਸਤੇ, ਇਕ ਸੁਚੱਜਾ ਸੁਚੇਤ ਤੇ ਸੁਹਿਰਦ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਗੁਰੂ ਕਹਿ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪਿੱਠ ਕਰ ਲਈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਾਸਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਤੱਤੀਆਂ ਤਵੀਆਂ ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਤਸੀਹੇ ਸਹੇ, ਆਪਾ ਵਾਰਿਆ ਅਤੇ ਸਰਬੰਸ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਹ ਕਿਹੜੇ ਸਿੱਖ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਖਾਤਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਕੀ ਇਹ ਸਮਝ ਲਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਜੋ ਘਾਲਣਾ ਘਾਲੀ ਹੈ ਉਹ ਸਿਰਫ ਥੋੜ੍ਹੀ-ਕੁ-ਜਿੰਨੀ ਲੋਕਾਈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਸਭ ਘਾਲਣਾ ਸਿਰਫ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਸਤੇ ਹੀ ਸੀ?
    ਅਸਲ ਵਿਚ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨਾਲ ਬੇਇਨਸਾਫੀ ਕਰਨੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਰਾਦਰ ਕਰਨਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਲੋਕਾਈ ਵਾਸਤੇ ਘਾਲਣਾ ਘਾਲੀ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਅੰਕਤ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਇਨਸਾਨ ਬਣਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਹੈ ਪਰ ਸ਼ੈਤਾਨ ਤੇ ਹੈਵਾਨ ਬਿਰਤੀ ਵਾਲੇ ਪੁਜਾਰੀ, ਬਿਪ੍ਰਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਾਲੇ ਧਰਮ ਦੇ ਠੇਕੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਭਾਉਂਦਾ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸੋਝੀ ਆਵੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਦੁਕਾਨਦਾਰੀ ਬੰਦ ਹੁੰਦੀ ਸੀ।
     ਇਸੇ ਲਈ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਅਤੇ ਧੁੰਦਲਾ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਇਸ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥ ਕਹਿ ਕੇ ਕੇਵਲ ਇਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਵਰਗ ਵਿਚ ਸੀਮਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਪੁਜਾਰੀ ਬਿਰਤੀ ਵਾਲੇ ਪਖੰਡੀ ਬਾਬੇ, ਸੰਤ, ਮਹੰਤ, ਡੇਰੇਦਾਰ, ਟਕਸਾਲੀਏ ਆਦਿ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਉਸੇ ਕਰਮਕਾਂਡ ਵਾਲੇ ਭੰਬਲਭੂਸੇ ਵਿਚ ਫਸਾ ਦਿੱਤਾ। ਹਰ ਡੇਰੇ ਵਾਲੇ, ਅਖੋਤੀ ਸੰਤ ਮਹੰਤ ਅਤੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਨੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਰਮਕਾਂਡ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਰੱਖੇ ਹਨ। ਇਥੇ ਹੀ ਬਸ ਨਹੀਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਵਿਚ ਰੋਜ਼-ਬਰੋਜ਼ ਵਾਧੇ ਵੀ ਹੋ ਰਿਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖ ਕਹੇ ਜਾਂਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਤੋਂ ਟੁੱਟ ਕੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਫਸੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।
    ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਧੁੰਦਲਾ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਠੇਕੇਦਾਰਾਂ ਪਾਸੋਂ ਐਸੇ ਢੰਗ ਦੀ ਕਰਵਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਹਿੰਦੂ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਤਾ ਚੱਲੇ ਕਿ ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਾ ਹੀ ਇਕ ਅੰਗ ਹੈ। ਕੁਝ ਸੂਝਵਾਨ ਪਰਚਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਹੁਤੇ ਪਰਚਾਰਕ ਪੈਸੇ ਦੇ ਲਾਲਚ ਕਰਕੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਵਾਸਤੇ ਹੀ ਜ਼ੋਰ ਦੇਈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਚਮਤਕਾਰ ਦੱਸ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਮਿਥਿਹਾਸ ਬਣਾਈ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਭੋਲੇ ਭਾਲੇ ਲੋਕ ਇਸੇ ਝਾਂਸੇ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਪੁਜਾਰੀ ਬਿਰਤੀ ਵਾਲੇ ਪਰਚਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਮਾਲਾ ਮਾਲ ਕਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਵੀ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਨ ਨੂੰ ਹੀ ਧਰਮ ਕਹੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਧਰਮ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।
    ਗੱਲ ਇਥੇ ਤਕ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ; ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਤੋਂ ਹੋਰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਇਕ ਨਵੇਂ ਗ੍ਰੰਥ, ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਹਨੇਰੇ ਖੂਹ ਵਿਚ ਸੁਟ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਸਭ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਡਾਂਗਾਂ ਮਾਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਨਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਅੰਕਿਤ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਆਪਸ ਵਿਚ ਗੁੱਥਮ-ਗੁੱਥਾ ਹੋਈ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਾ ਪੁਜਾਰੀ ਵਰਗ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕਰਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਚਤੁਰਾਈ ਤੇ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।   
    ਚਤੁਰਾਈ ਦੀ ਹੱਦ ਦਾ ਜ਼ਰਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਓ। ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਖਣ ਵਾਸਤੇ, ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਸਿੱਖਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਹੁਣ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਕੁਝ ਖਾਸ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਸੀਮਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਕੇਵਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖਾਸ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਖਾਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਰੱਖ ਕੇ ਪੂਜਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋਣ। ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਗਾਇਨ ਵੀ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ।
     ਅਸਲੀਅਤ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਪੁਜਾਰੀ ਵਰਗ ਇਹ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਕਿ ਲੋਕ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਦਰਸਾਏ ਗਿਆਨਮਈ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣ ਕਿਉਂਕਿ ਜੇਕਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਸਮਝ ਲਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਦਿਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਅਪਨਾ ਲਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਨਾਲ ਇਸ ਪੁਜਾਰੀ ਵਰਗ ਦੀ ਹੋਂਦ ਖਤਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੋ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਵਿਛਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਉਹ ਖੇਰੂੰ ਖੇਰੂੰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
     ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੀ ਫਿਲਾਸਫੀ, ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਸੁੰਗੜ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਬਾਣੀ ਪੜ੍ਹੀ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਪੜ੍ਹਨ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਉਪਰ ਸੰਪਟ ਪਾਠਾਂ ਦਾ ਸਿਲਸਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਮਝਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰੱਬ ਜੀ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਸੰਵਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ ਦਾ ਸਿਲਸਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕੇਵਲ ਵਾਹਿਗੁਰੂ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਕਰੀ ਜਾਵੋ ਕੁਝ ਸਮਝਣ ਸਮਝਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਲੋੜ ਹੈ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸਮਝਣ ਦੀ ਅਤੇ ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵਨ ਜੀਉਣ ਦੀ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਬਾਰ ਬਾਰ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਿਆ ਤੇ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਉਤੇ ਅਮਲ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਫ਼ਰਮਾਨ ਹੈ: ਗੁਰੁ ਬਾਣੀ ਕਹੈ ਸੇਵਕੁ ਜਨੁ ਮਾਨੈ ਪਰਤਖਿ ਗੁਰੂ ਨਿਸਤਾਰੇ (ਗ:ਗ:ਸ: ਪੰਨਾ-982) ਭਾਵ ਜੋ ਗੁਰਬਾਣੀ ਰਾਹੀਂ ਗਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜੇਕਰ ''ਸੇਵਕ ਜਨ'', ਕੋਈ ਵੀ ਸ਼ਰਧਾਲੂ, ਕੋਈ ਵੀ ਜਿਗਿਆਸੂ (ਕੇਵਲ ਸਿੱਖ ਹੀ ਨਹੀਂ) ਉਸ ਦਰਸਾਏ ਹੋਏ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਮੰਣ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਸਮਝ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਉਤੇ ਅਮਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਗਿਆਨ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਸਫਲਾ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਐਸਾ ਗਿਆਨ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇਸ ਭਵਸਾਗਰ ਤੋਂ ਪਾਰ ਲੰਘਾਅ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਐਸਾ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣਾ ਧਰਮ ਨਿਭਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸਾਰੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਵਾਸਤੇ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਵਿਚ ਗੱਲ ਮਨੁੱਖੀ ਧਰਮ ਦੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਭਾਵ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਦੀ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਆਤਮਕ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਸੁਚੇਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਮਕਸਦ ਤਾਂ ਸਚਿਆਰ ਬਨਾਉਣ ਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਤਾਂ ਉਹ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਵਹਿਮਾਂ ਭਰਮਾਂ, ਅਤੇ ਕਰਮਕਾਂਡੀ ਜਾਲ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਆਸ਼ੇ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਫ਼ਰਮਾਨ ਹੈ:''ਫਰੀਦਾ ਜਿਨੀ ਕੰਮੀ ਨਾਹਿ ਗੁਣ ਤੇ ਕੰਮੜੇ ਵਿਸਾਰਿ॥ਮਤੁ ਸਰਮਿੰਦਾ ਥੀਵਹੀ ਸਾਂਈ ਦੇ ਦਰਬਾਰਿ॥'' (ਗ:ਗ:ਸ: ਪੰਨਾ-1381)  ਕਿਤਨਾ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਕੰਮਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਪਰਾਪਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਲਾਭ ਨਹੀਂ। ਐਸੇ ਕੰਮ  ਕਰਮਕਾਂਡ ਹੀ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਦੇ ਠੇਕੇਦਾਰਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਚਲਤ ਕਰ ਰੱਖਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਭੋਲੀ ਭਾਲੀ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਦਾ ਵਸੀਲਾ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਐਸੇ ਬੇਮਾਇਨਾ ਕਰਮ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸ਼ਰਮਿੰਦਗੀ ਹੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਚੰਗੇ ਗੁਣ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਕਲਿਆਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
ਜੋ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਧਰਮ ਦੇ ਰਖਵਾਲੇ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਧਰਮ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਨਫਰਤ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ; ਐਸੇ ਧਰਮ ਦੇ ਰਖਵਾਲੇ, ਦੇਸ਼, ਕੌਮ ਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਸਭ ਤੋ ਵੱਡੇ ਦੁਸ਼ਮਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੋ ਲੋਕ, ਐਸੇ ਲੋਭੀ, ਮੱਕਾਰ, ਭੇਖੀ ਧਰਮ ਦੇ ਰੱਖਿਅਕਾਂ ਦੇ ਮਗਰ ਲਗ ਕੇ ਦੂਸਰੇ ਧਰਮ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਗਰੀਬ ਅਤੇ ਮਜ਼ਲੂਮ ਲੋਕਾਂ ਉਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਕਰਦੇ ਹਨ; ਤਾਂ ਐਸੇ ਲਾਈਲਗ ਲੋਕ ਮਹਾਂ ਮੂਰਖ, ਅਨਪੜ੍ਹ ਗਵਾਰ ਤੇ ਉਜੱਡ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਤਾਂ ਗੁਣਕਾਰੀ ਹੋਣਾਂ ਹੀ ਚੰਗਾ ਧਰਮ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਫ਼ਰਮਾਨ ਹੈ: ਜਿਨੀ ਨਾਮੁ ਧਿਆਇਆ, ਗਏ ਮਸਕਤਿ ਘਾਲਿ॥ਨਾਨਕ, ਤੇ ਮੁਖ ਉਜਲੇ, ਕੇਤੀ ਛੁਟੀ ਨਾਲਿ॥ (ਗ:ਗ:ਸ: ਪੰਨਾ-8) ਜਿਨੀ ਨਾਮੁ ਧਿਆਇਆ ਭਾਵ ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹੋਵੇ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੋਨੇ ਵਿਚ ਹੋਵੇ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਧਰਮ ਦਾ ਹੋਵੇ, ਕਿਸੇ ਫਿਰਕੇ ਦਾ ਹੋਵੇ, ਕਿਸੇ ਮਜ਼ਹਬ ਦਾ ਹੋਵੇ, ਕੇਵਲ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਹੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਨਾਮੁ ਧਿਆਇਆ, ਭਾਵ ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਨੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਮੱਤ ਲਿੱਤੀ, ਚੰਗੇ ਗੁਣ ਧਾਰਣ ਕੀਤੇ, ਉਹ ਹੀ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਸਫਲੀ ਕਰ ਗਿਆ ਜਾਂ ਇੰਝ ਕਹਿ ਲਵੋ ਕਿ ਉਹ ਹੀ ਮਨੁੱਖੀ ਧਰਮ ਨਿਭਾ ਗਿਆ।ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਐਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਜਿਥੇ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਸਫਲਾ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਉੱਥੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਸਾਫ ਸੁਥਰੀ ਸ਼ਾਖ ਛੱਡਦੇ ਹਨ ਭਾਵ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁਖ ਉਜਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ''ਕੇਤੀ ਛੁਟੀ ਨਾਲਿ'' ਭਾਵ ਉਹ ਹੋਰ ਕਈਆਂ ਦਾ ਉੱਦਾਰ ਵੀ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ; ਜਾਂ ਉਹ ਹੋਰਨਾਂ ਲਈ ਮਿਸਾਲ ਬਣ ਕੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਾ ਸਰੋਤ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਰ ਕਈਆਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਵੀ ਸਫਲਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।
    ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ ਧਰਮ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ: ਸਰਬ ਧਰਮ ਮਹਿ ਸ੍ਰੇਸਟ ਧਰਮੁ॥ਹਰਿ ਕੋ ਨਾਮੁ ਜਪਿ ਨਿਰਮਲ ਕਰਮੁ॥ (ਗ:ਗ:ਸ: ਪੰਨਾ-266) ਇਥੋਂ ਸਪਸ਼ਟ ਕਿ  ਨਿਰਮਲ, ਭਾਵ ਸੁਚੱਜੇ ਕੰਮ (ਕਰਮ) ਕਰਨਾ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਧਰਮ ਹੈ। ਗੱਲ ਨਿਰਮਲ ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸੇ ਨੂੰ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਧਰਮ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਪੰਗਤੀ ਪੜ੍ਹੀ ਤਾਂ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਅਰਥ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ''ਹਰਿ ਕੋ ਨਾਮੁ ਜਪਿ'' ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਡੇਰੇਦਾਰ ਜਾਂ ਬਾਬੇ ਇਹ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਹਰ ਵਕਤ ਪਾਠ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਰਹੋ ਇਹ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗਾ ਕੰਮ ਹੈ ਤੇ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਮੁਰਾਦਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਕੁਝ ਸਿਆਣੇ ਵਿਆਖਿਆਕਾਰ ਹਨ ਜੋ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ''ਹਰਿ ਕੋ ਨਾਮੁ ਜਪਿ'' ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ: ਰੱਬੀ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣਾ।ਸਮੁੱਚਾ ਭਾਵ ਇਹ ਕਿ ਸ਼ੁਭ ਕਰਮ ਕਰਨੇ ਹੀ ਸਭ ਧਰਮਾਂ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਧਰਮ ਹੈ।
    ਇਸੇ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਪੱਕਿਆਂ ਕੀਤਾ ਹੈ ਤੇ ਕਿਹਾ ਹੈ: ਹਰਿ ਕੋ ਨਾਮੁ ਲੈ ਊਤਮ ਧਰਮਾ (ਗ:ਗ:ਸ: ਪੰਨਾ-874) ਹਰਿ ਕੋ, ਭਾਵ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦਾ, ''ਨਾਮੁ ਲੈ''  ਭਾਵ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਅਪਨਾ; ਉਤਮ ਧਰਮ: ਭਾਵ ਐਸਾ ਧਰਮ ਹੀ ਉੱਤਮ ਧਰਮ ਹੈ। ਸਮੁੱਚਾ ਭਾਵ ਇਹ ਕਿ ਰੱਬੀ ਗੁਣ (ਚੰਗੇ ਗੁਣ) ਅਪਨਾਉਣਾ ਹੀ ਉੱਤਮ ਧਰਮ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਿਮ, ਸਿੱਖ, ਇਸਾਈ ਆਦਿ ਹੋਣ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ।
    ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦਾ ਧਰਮ ਚੰਗੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੋਣਾ ਹੀ ਸਚਿਆਰ ਹੋਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਹੀ ਸਭ ਧਰਮਾਂ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਧਰਮ ਹੈ; ਫਿਰ ਇਸ ਨੂੰ ਜੋ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਇਹ ਹੀ ਮਨੁੱਖੀ ਧਰਮ ਹੈ। ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਧਰਮ ਹੀ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦਾ ਧਰਮ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਹੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਧਰਮ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅਨੁਯਾਈਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਸਹੂਲਤ ਵਜੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਹ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ।
    ਹੁਣ  ਜੇਕਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵਨ ਜੀਊਣ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਦਸਣਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਕੋਈ ਵੀ  ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਢਾਲਣ ਦਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕਰਦਾ ਹੈ; ਜਾਂ ਇੰਝ ਕਹਿ ਲਵੋ ਕਿ ਹਰ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਜੋ ਕੋਈ ਵੀ ਸਚਿਆਰ ਹੋਣ ਦਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਹੀ ਸਿੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭੇਸ ਬਨਾਉਣ ਵਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸਿੱਖ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ)। ਭਾਵ ਇਹ ਕਿ ਸੱਚਾ ਸੁੱਚਾ ਜੀਵਨ ਜੀਊਣਾ ਹੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦਾ ਧਰਮ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਹੂਲਤ ਵਾਸਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਕੋਈ ਕਿਤਨਾ ਕੁ ਸਿੱਖ ਹੈ ਜਾਂ ਧਰਮੀ ਹੈ ਇਹ ਤਾਂ ਹਰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਰ ਹੀ ਦਸ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਨੋਟ: ਜੇਕਰ, ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ, ਕੋਈ ਪਾਠਕ ਜਾਂ ਪ੍ਰੇਮੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਮੇਰੀ ਸੁਧਾਈ ਖਾਤਰ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਜ਼ਰੂਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰੋ ਜੀ। ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦੀ ਹੋਵਾਂਗਾ।

ਐਡਵੋਕੇਟ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕੰਵਰ

WhatsApp No. +61-468432632
 E-mail- kanwar238@yahoo.com