ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੇ ਦੋ ਧਰਾਤਲ : ਅਮਨ ਤੇ ਜੰਗ - ਸਵਰਾਜਬੀਰ

ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਰੂਸ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਪੂਤਿਨ ਨੇ ਇਕ ਲੇਖ ਵਿਚ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਰੂਸੀ, ਯੂਕਰੇਨੀ ਅਤੇ ਬੇਲਾਰੂਸੀ ਪੁਰਾਤਨ ਰੂਸ, ਜਿਹੜਾ ਯੂਰੋਪ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਰਿਆਸਤ ਸੀ, ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਦੇਖੀ, 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਯੂਕਰੇਨ ਪੋਲੈਂਡ ਦੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹਤ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰ ਕੇ ਸ੍ਵੈ-ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਰੂਸ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਿਆ। ਜ਼ਾਰਾਂ (ਰੂਸੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ) ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿਚ ਵੀ ਇਹ ਰੂਸ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵੀ। 1991 ਵਿਚ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਨਾਲ ਯੂਕਰੇਨ ਇਕ ਆਜ਼ਾਦ ਦੇਸ਼ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਸ ਟੁੱਟ-ਭੱਜ ਵਿਚ ਰੂਸ ਦੀ ਤਾਕਤ ਘਟੀ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਯੂਰੋਪ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਰੂਸ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਧਾਇਆ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਨਾਰਥ ਅਟਲਾਂਟਿਕ ਟਰੀਟੀ ਆਰਗੇਨਾਈਜੇਸ਼ਨ (North Atlantic Treaty Organisation- NATO- ਨਾਟੋ), ਜੋ ਇਕ ਸੈਨਿਕ ਸੰਸਥਾ ਹੈ, ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਗਿਆ।
        ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਕਬੀਲਿਆਂ, ਨਸਲਾਂ, ਖੇਤਰੀ ਟੋਲਿਆਂ, ਰਾਜੇ-ਰਜਵਾੜਿਆਂ ਤੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਨਵੇਂ ਇਲਾਕੇ ਜਿੱਤਣ ਤੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜ/ਸਾਮਰਾਜ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਇਲਾਕੇ ਜਾਂ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਜਾਂ ਉੱਥੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਦਲੀਲਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਮਹਾਂ-ਕਾਵਿ ਮਹਾਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਸ ਦਲੀਲ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
       ਮਹਾਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਈ ਕੇਂਦਰੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਹਨ। ਇਸ ਮਹਾਂ-ਕਾਵਿ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਜਨਮੇਜੇ ਦੇ ਸਰਪਸਤਰ ਯੱਗ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਨਾਗਾਂ/ਸੱਪਾਂ ਦੀ ਆਹੂਤੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੋਂ ਨਾਗ ਉਸ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਡਿੱਗਦੇ, ਸੜਦੇ ਤੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਆਰੀਆ ਅਤੇ ਨਾਗ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਏ ਯੁੱਧ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਵਰਨਣ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਅੰਤ ਨਾਗ ਮਾਂ ਅਤੇ ਆਰੀਆ ਪਿਤਾ ਦੀ ਔਲਾਦ ਆਸਤੀਕ ਦੇ ਦਖ਼ਲ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਯੱਗ ਦੌਰਾਨ ਰਿਸ਼ੀ ਵਿਆਸ ਪਧਾਰਦੇ ਅਤੇ ਮਹਾਭਾਰਤ ਦੀ ਕਥਾ ਦੱਸਦੇ ਹਨ।
      ਮਹਾਭਾਰਤ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਕੇਂਦਰੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਖਾਂਡਵ ਵਣ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਉਣ (ਖਾਂਡਵ-ਦਾਹ) ਦਾ ਹੈ। ਅਗਨੀ ਦੇਵਤਾ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਅਰਜਨ ਸਾਹਮਣੇ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਖਾਂਡਵ ਵਣ ਦੇ ਵਾਸੀ ਉਸ ਦੀ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪੂਜਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਅਰਜਨ ਖਾਂਡਵ ਵਣ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਕੇ ਵਣ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਕੁਝ ਵਣ-ਵਾਸੀਆਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਬਚਦਾ। ਇਹ ਵੀ ਆਰੀਆ ਲੋਕ ਅਤੇ ਵਣ-ਵਾਸੀਆਂ ਵਿਚ ਹੋਏ ਯੁੱਗ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਵਰਨਣ ਹੈ।
     ਮਹਾਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਹਨ, ਕੌਰਵਾਂ ਤੇ ਪਾਂਡਵਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜੂਆ ਖੇਡੇ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਦ੍ਰਿਸ਼, ਪਾਂਡਵਾਂ ਦੇ ਲਾਖ ਦੇ ਘਰ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲੱਗਣ ਦਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਦ੍ਰਿਸ਼, ਪਰ ਸਭ ਤੋਂ ਕੇਂਦਰੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤਰ ਵਿਚ ਕੌਰਵਾਂ ਤੇ ਪਾਂਡਵਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਯੁੱਧ ਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਮਹਾਭਾਰਤ ਜਾਂ ਮਹਾਭਾਰਤ ਦਾ ਯੁੱਧ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਮਹਾਂਦ੍ਰਿਸ਼ ਵਿਚ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਉਪ-ਦ੍ਰਿਸ਼ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਅਰਜਨ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਵਾਦ ਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਗੀਤਾ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਉਪ-ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿਚ ਉਸ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਲੜਨ ਆਏ ਰਾਜਿਆਂ-ਰਜਵਾੜਿਆਂ ਦੇ ਵਰਨਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹਾਂਬਲੀ ਅਰਜਨ ਆਪਣੇ ਭਰਾਵਾਂ (ਤਾਏ ਅਤੇ ਹੋਰ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰਾਂ) ਅਤੇ ਹੋਰ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦਾ ਆਪਣੇ ਵਿਰੁੱਧ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ ’ਤੇ ਜੰਗ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਭਗਵਦ ਗੀਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਅਰਜਨ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ‘‘ਆਚਾਰਿਆਹ (:) ਪਿਤਰਹਾ (:) ਪੁਤਰਾਸਤਥਵ ਚ ਪਿਤਾਮਹਾਹ (:)/ਮਾਤੁਲਾਹ (:) ਸ਼ਵਸ਼ੁਰਾਹ (:) ਪੌਤਰਾਹ (:) ਸ਼ਯਾਲਾਹ (:) ਸਮਬੰਧਿਨਸਥਤ।। ਏਤੰਨ ਹਨਤੁਮਇਚੁਛਾਮਿ ਘਨਤੋਅਪਿ ਮਧੁਸੂਦਨ/ਅਪਿ ਤਰੈਲੋਕਯਰਾਜਸਯ ਹੇਤੋਹ (:) ਕਿਮ ਨੁ ਮਹੀਕ੍ਰਿਤੇ।।’’ ਭਾਵ ‘ਗੁਰੂ, ਪਿਤਾ, ਪੁੱਤਰ ਤੇ ਦਾਦਾ, ਮਾਮਾ, ਸਸੁਰਾਲ ਵਾਲੇ, ਪੋਤਰੇ, ਸਾਲੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਬੰਧੀ ਉੱਥੇ (ਭਾਵ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ) ਖੜ੍ਹੇ ਹਨ। ਤਿੰਨ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਲਈ ਵੀ, ਹੇ ਮਧੁਸੂਦਨ (ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ), ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹਾਂ। ਫਿਰ ਇਸ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੇ ਰਾਜ ਲਈ ਤੇ ਕਹਿਣਾ ਈ ਕੀ ਹੈ! ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਲੋਕ ਮੈਨੂੰ ਮਾਰ ਹੀ ਦੇਣ।’
       ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਰਜਨ ਨੂੰ ਗੀਤਾ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੇ ਯਕੀਨ ਦਿਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਐੱਸਜੀ ਸਰਡਿਸਾਈ ਅਤੇ ਦਲੀਪ ਬੋਸ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਵੇਲੇ ਜੋ ਅਰਜਨ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਪੁਰਾਣੀ ਕਬਾਇਲੀ ਸੋਚ ’ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੀ ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਦੂਸਰੇ ਕਬੀਲੇ ਨਾਲ ਤਾਂ ਯੁੱਧ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਆਪਣੇ ਹੀ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਨਾ ਕੁਲ-ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਹ ਬਦਲ ਰਹੇ ਯੁੱਗ (ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਢਹਿਣ ਅਤੇ ਰਜਵਾੜਾਸ਼ਾਹੀਆਂ ਬਣਨ) ਦਾ ਇਲਾਕਾਈ ਗ਼ਲਬਾ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ। ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਦਲੀਲਾਂ ਦੇ ਕੇ ਅਰਜਨ ਨੂੰ ਜਚਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੰਗ ਕਰਨੀ ਜਾਇਜ਼ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇਲਾਕਾਈ ਸਿਧਾਂਤ (Territorial Principle) ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਕਬਾਇਲੀ ਸਿਧਾਂਤ (Tribal Principle) ਹਾਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਬਦਲਾਉ ਨਾਲ ਲੋਕ ਸੂਝ-ਸਮਝ ’ਤੇ ਗ਼ਾਲਬ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਬਦਲਦੇ ਹਨ।
      ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਇਲਾਕਾਈ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਜਿੱਤ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਗ਼ਲਬੇ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਰਾਜੇ, ਮਹਾਰਾਜੇ, ਸਮਰਾਟ ਤੇ ਹੁਣ ਅਜੋਕੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਦਲੀਲਾਂ ਦੇ ਕੇ ਨਵੇਂ ਇਲਾਕੇ ਜਿੱਤਣ ਜਾਂ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਭੂਤਵ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਨੂੰ ਨਿਆਂ-ਸੰਗਤ ਸਿੱਧ ਕਰਦੇ ਆਏ ਹਨ। ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਨਾਟੋ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਨਾਟੋ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣਾ ਜਮਹੂਰੀਅਤ, ਆਜ਼ਾਦ ਦੁਨੀਆ, ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਆਦਿ ਦੇ ਅਸੂਲਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ; ਪੂਤਿਨ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਰੂਸ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਪੱਕੇ ਪੈਰੀਂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਰੂਸ ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਸ਼ਾਨ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਫ਼ੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।
       ਇਹ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੁੱਛਿਆ ਜਾਣਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੈ ਕਿ ਕੀ 1991 ਵਿਚ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਾਟੋ ਨੂੰ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣਾ ਸਹੀ ਸੀ। ਨੈਤਿਕ ਜਾਂ ਸਿਆਸੀ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਇਹ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਗ਼ਲਤ ਸੀ। ਹਕੀਕੀ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਸਹੀ ਤੇ ਗ਼ਲਤ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਨੈਤਿਕ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਤਾਕਤਾਂ ਦੇ ਸਮਤੋਲ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਯੂਰੋਪ ਨੇ ਨਾਟੋ ਸੰਧੀ ਨੂੰ ਭੰਗ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸਗੋਂ ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ ਅਤੇ ਨਾਟੋ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਬੀ ਯੂਰੋਪ ਦੇ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ, ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਸਨ, ਵਿਚ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤਾ। ਨਾਟੋ ਦੇ ਬਣੇ ਰਹਿਣ ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਣ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਯੂਕਰੇਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਫੈਲਣ ਦੇ ਅੰਦੇਸ਼ੇ ਨੇ ਹੀ ਇਸ ਜੰਗ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਹੈ।
       ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹੀ ਅਸੀਂ ਇਸ ਤੱਥ ਤੋਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਭੱਜ ਸਕਦੇ ਕਿ ਰੂਸ-ਯੂਕਰੇਨ ਜੰਗ ਨੇ ਨਾਟੋ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਜੀਵਨ ਤੇ ਵਾਜਬੀਅਤ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਕੂਟਨੀਤਕ ਮਾਹਿਰ ਇਹ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਜੇ ਯੂਕਰੇਨ ਨਾਟੋ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਕੀ ਰੂਸ ਯੂਕਰੇਨ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਦਾ। ਕੋਈ ਮਾਹਿਰ ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਪੂਰਾ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦਾ ਪਰ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸੰਭਾਵਨਾ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਯੂਕਰੇਨ ਦੇ ਨਾਟੋ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਹੋਣ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਰੂਸ ਯੂਕਰੇਨ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਨਾ ਕਰਦਾ। ਹੁਣ ਇਹ ਤੈਅ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਨਾਟੋ ਬਣੀ ਰਹੇਗੀ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਵੇਗੀ। ਪੂਤਿਨ ਦੇ ਯੂਕਰੇਨ ’ਤੇ ਹਮਲੇ ਨੇ ਨਾਟੋ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਨੈਤਿਕ ਦਲੀਲ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਜੰਗ ਨਾਲ ਠੰਢੀ ਜੰਗ (Cold War) ਦਾ ਪੁਨਰ-ਜਨਮ ਹੋਣ ਵੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਪੁਰਾਣੀ ਠੰਢੀ ਜੰਗ ਵਿਚ ਇਕ ਪਾਸੇ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਯੂਰੋਪ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਸਨ ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦੇ ‘ਆਜ਼ਾਦ ਸੰਸਾਰ (Free World)’ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ ਸਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਧੜਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਕਦੇ ਵੀ ਸਿੱਧੀ ਜੰਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ ਪਰ ਤਣਾਉ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ, ਉਸ ਤਣਾਉ ਨੂੰ ਠੰਢੀ ਜੰਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਨਵੀਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਠੰਢੀ ਜੰਗ ਵਿਚ ਇਕ ਪਾਸੇ ਅਮਰੀਕਾ ਤੇ ਯੂਰੋਪ ਦੇ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਦੇਸ਼ ਹੋਣਗੇ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਰੂਸ, ਚੀਨ ਆਦਿ।
      ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਧੜਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਧੜਾ ਬਿਹਤਰ ਹੋਵੇਗਾ? ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ-ਯੂਰੋਪ ਧੜਾ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ’ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਏਸ਼ੀਆ, ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਤੇ ਲਾਤੀਨੀ ਅਮਰੀਕੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਖ਼ਜ਼ਾਨਿਆਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ’ਤੇ ਪਲਦਾ ਹੈ, ਲੁੱਟ ਦੇ ਸਿਰ ’ਤੇ ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਆਪਣੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ, ਵਿੱਦਿਆ ਤੇ ਸਿਹਤ ਦੀਆਂ ਵਧੀਆ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਰੂਸ, ਚੀਨ, ਇਰਾਨ ਆਦਿ ਦੇ ਬਣ ਰਹੇ ਨਵੇਂ ਧੜੇ ਦੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਲੜਾਈ ਲੜਨੀ ਪਵੇਗੀ, ਵੱਡੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ, ਕੋਈ ਨਿਜ਼ਾਮ/ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਜਾਂ ਤਾਕਤਾਂ ਦਾ ਧੜਾ ਆਦਰਸ਼ਾਤਮਕ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ, ਵਿਰੋਧਾਭਾਸਾਂ ਵਿਚ ਜਿਊਣਾ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਹੋਣੀ ਹੈ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸਹੀ ਤੇ ਗ਼ਲਤ ਵਿਚਕਾਰ ਸੀਮਾ-ਰੇਖਾ ਬਣਾਉਂਦੀ, ਮਿਟਾਉਂਦੀ, ਮੁੜ ਬਣਾਉਂਦੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਉਰੇ-ਪਰ੍ਹੇ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਹਾਲਾਤ ਵਿਚ ਕੋਈ ਕਾਰਵਾਈ ਸਹੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂਕਿ ਬਦਲੇ ਹੋਏ ਹਾਲਾਤ ਵਿਚ ਉਹੀ ਕਾਰਵਾਈ ਗ਼ਲਤ ਹੋਵੇਗੀ। ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਕਈ ਧਰਾਤਲਾਂ ’ਤੇ ਵਿਚਰਦਾ ਹੈ, ਨਿੱਜੀ ਧਰਾਤਲ ’ਤੇ ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਅਮਨ ਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਸਮੂਹਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੂਸਰੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮੂਹਾਂ ’ਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਹੋਣਾ ਜਾਂ ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ/ਧਰਤੀਆਂ ’ਤੇ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਧਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੰਗ ਇਸ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਸਿਖ਼ਰ ਹੈ।
       ਵੱਡੀਆਂ ਤਾਕਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲਾ ਇਲਾਕਾਈ ਸਿਧਾਂਤ ਅੱਜ ਵੀ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਧਾਉਣ ਨੂੰ ਵਾਜਬ ਠਹਿਰਾਉਣ ਦੀਆਂ ਦਲੀਲਾਂ ਪਿੱਛੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤੀਸਰੇ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਲੁੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਮਨਸੂਬੇ ਛੁਪੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸਮਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਏਸ਼ੀਆ ਤੇ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਇਸ ਹੋਣੀ ਨੂੰ ਹੰਢਾਇਆ, ਪਿਛਲੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਇਰਾਕ, ਸੀਰੀਆ, ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ ਵੱਡੀਆਂ ਤਾਕਤਾਂ ਦੇ ਇਸ ਭੇੜ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਏ ਹਨ। ਅੱਜ ਯੂਕਰੇਨ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਕੀਮਤ ਚੁਕਾਉਣੀ ਪੈ ਰਹੀ ਹੈ, ਭਲਕੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵਾਰੀ ਆਵੇਗੀ। ਰੂਸ ਨੇ ਕੁਝ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਸੀਮਤ ਜੰਗਬੰਦੀ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਵਿਚ ਵੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੇਸ਼ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਹਾਲ ਦੀ ਘੜੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਤਰਜੀਹ ਰੂਸ ਅਤੇ ਯੂਕਰੇਨ ਵਿਚ ਮੁਕੰਮਲ ਜੰਗਬੰਦੀ ਅਤੇ ਅਮਨ ਬਹਾਲ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।