ਅਕਾਦਮਿਕ ਢਾਂਚੇ ਵਿਚਲੇ ‘ਬੁਲਡੋਜ਼ਰ’- ਅਵਿਜੀਤ ਪਾਠਕ

ਨਿਘਾਰ ਦੇ ਇਸ ਦੌਰ ਦੌਰਾਨ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਉਸ ਹਾਲਾਤ ਦੇ ਆਦੀ ਹੋ ਰਹੇ ਹਾਂ ਜਿਹੜਾ ਹੈਵਾਨੀਅਤ ਵਾਲੇ ਸੁਭਾਅ, ਸੱਤਾ ਦੇ ਹੰਕਾਰ, ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਦੀ ਤਰਸਯੋਗ ਹਾਲਤ ਪ੍ਰਤੀ ਅਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਜਮਹੂਰੀ/ਇਨਸਾਨੀ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਹੋਣ ਦੇ ਰੁਝਾਨ ਨੂੰ ਆਮ ਗੱਲ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੌਰਾਨ ਨਵਾਂ ਮੁਹਾਵਰਾ ‘ਬੁਲਡੋਜ਼ਰ ਸਿਆਸਤ’ ਚਰਚਾ ਵਿਚ ਹੈ। ਇਹ ਹਿੰਸਾ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਫੈਲਣ ਵਾਲੀ ਹੈ, ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਅਕਾਦਮਿਕ ਸੰਸਾਰ ਅਜਿਹਾ ਖੇਤਰ ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦਾਨਾ ਪੜਚੋਲ ਦੇ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਲਈ ਵੀ ‘ਬੁਲਡੋਜ਼ਰ ਸਿਆਸਤ’, ਜਾਂ ਇਸ ਦੇ ਹਮਲਾਵਰ ਰੁਖ਼, ਇਸ ਦੇ ਸੰਵਾਦ-ਰਹਿਤ ਅਤੇ ਬਹੁਗਿਣਤੀਵਾਦੀ ਢੰਗ-ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੇ ਤਰਕ ਤੋਂ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਬੇਲਾਗ ਰੱਖਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਗ਼ਲਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਸਾਡੇ ਕੁਝ ਵਾਈਸ ਚਾਂਸਲਰ, ਰੈਕਟਰ, ਰਜਿਸਟਰਾਰ ਆਦਿ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਅਜਿਹੇ ਰਚਨਾਤਮਕ ਪਸਾਰ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਿਖਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਸਿੱਖਿਆ ਸ਼ਾਸਤਰ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਿਆ ਹੋਵੇ, ਨੂੰ ਢਾਹੁਣ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੇ ਬੁਲਡੋਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
        ਹਾਲ ਹੀ ਵਿਚ ਯੂਪੀ ਦੀ ਇਕ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕ ਨੂੰ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਬੀਏ ਪਹਿਲੇ ਸਾਲ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਇਮਤਿਹਾਨ ਵਿਚ ਇਕ ਸਵਾਲ ਰਾਹੀਂ ‘ਫ਼ਾਸ਼ੀਵਾਦ/ਨਾਜ਼ੀਵਾਦ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਤਵ’ ਦਰਮਿਆਨ ਸਮਾਨਤਾ ਬਾਰੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਨ ਲਈ ਆਖਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਨਵੇਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਤੁਸੀਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਘੋਖ-ਪੜਤਾਲ ਕਰਨ, ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਠੋਸ ਸਮਾਜਿਕ-ਇਤਿਹਾਸਕ ਹਕੀਕਤਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਅਤੇ ਉਸ ਸੰਸਾਰ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜਿ਼ੰਦਗੀ ਵਿਚ ਦੇਖਦੇ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਲਈ ਸਮੱਸਿਆ ਖੜ੍ਹੀ ਕਰਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਆਖ ਸਕਦੇ। ਕਾਰਨ ਇਹ ਕਿ ਯੂਜੀਸੀ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਗ਼ੈਰ-ਚਿੰਤਨਸ਼ੀਲ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹ ਸੋਚਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਵਾਲ ‘ਸਾਡੇ ਮੁਲਕ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਲੋਕਾਚਾਰ ਦੇ ਖਿ਼ਲਾਫ਼ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਚੱਲਣ ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਇਕਰੂਪਤਾ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ’। ਇਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਬੰਧਿਤ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ‘ਇਸ ਸਵਾਲ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਮੰਦਭਾਵਨਾ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ’ ਦਾ ਪਤਾ ਲਾਉਣ ਲਈ ਤਿੰਨ ਮੈਂਬਰੀ ਜਾਂਚ ਕਮੇਟੀ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਵੀ ਕੋਈ ਝਿਜਕ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।
    ਆਖਿ਼ਰ ਯੂਜੀਸੀ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ‘ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਚੱਲਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ’ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ, ਉਹ ਵੀ ਉਸ ਵਕਤ ਜਦੋਂ ਬਹੁਗਿਣਤੀਵਾਦ ਦੀ ਤਾਕਤ, ਬਹੁਤ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਿਖਾਵੇਬਾਜ਼ ਧਾਰਮਿਕ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੇ ਹਮਲਾਵਰ ਰੁਖ਼ ਅਤੇ ਸਰਵ-ਵਿਆਪਕ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਵੱਲੋਂ ਉਸ ਜਮਹੂਰੀ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੀ ਕਲਾ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਖ਼ੂਬੀਆਂ ਬਹੁਲਤਾਵਾਦ, ਅਨੇਕਤਾਵਾਦ, ਦਿਸਹੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਕਲਾਵੇ ਵਿਚ ਲੈਣ ਅਤੇ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਪ੍ਰਤੀ ਬਹੁਤ ਜਿ਼ਆਦਾ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਨਾਲ ਲਬਰੇਜ਼ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਜਦੋਂ ‘ਗ਼ੈਰ-ਸਿਆਸੀ’ ਅਤੇ ‘ਤੱਥ-ਕੇਂਦਰਿਤ’ ਐਮਸੀਕਿਊਜ਼ (ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪਿਕ ਸਵਾਲ) ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਹਕੀਕਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆਤਮਕ ਅਤੇ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਦੱਸਣ ਦੀ ਕਲਾ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਸ ਸੂਰਤ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਅਕਾਦਮੀਸ਼ਿਅਨ ਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਜਿਹਾ ਵਿਵਾਦਗ੍ਰਸਤ ਜਾਂ ‘ਲੀਕ ਤੋਂ ਹਟਵਾਂ’ ਸਵਾਲ ਉਠਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸੋਚਣ, ਘੋਖਣ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀ ਸਮੱਸਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਯੂਜੀਸੀ ਦੇ ਫਰਮਾਨਾਂ ਵਾਲੀ ‘ਅਧਿਕਾਰਤ ਸੱਚਾਈ’ ਲੁਕਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਦੇ ਰਾਹ ਪਾਇਆ। ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਯੂਜੀਸੀ ਦੇ ਚੇਅਰਪਰਸਨ ਜਾਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਦੀ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੋਣ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਉਸ (ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ) ਦੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਢੰਗ-ਤਰੀਕਿਆਂ ਵਿਚ ਦਖ਼ਲ ਦੇਣ ਦੀ ਤਵੱਕੋ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਕਿਸੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਇਕਰੂਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੰਨ-ਸਵੰਨਤਾ ਹੀ ਗਿਆਨਮੁਖੀ ਬਹੁਲਤਾਵਾਦ ਦੇ ਲੋਕਾਚਾਰ ਨੂੰ ਹੁਲਾਰਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਤਲਖ਼ ਹਕੀਕਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਬੁਲਡੋਜ਼ਰ ਅਕਾਦਮੀਸ਼ਿਅਨਾਂ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਅਫ਼ਸਰਸ਼ਾਹਾਂ ਨੇ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਕਿਸੇ ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ੱਕ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਦੇਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
         ਆਖ਼ਿਰ ਅਜਿਹਾ ਕਿਉਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਪਹਿਲਾ, ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਸਿੱਖਿਆ ਉਤੇ ਨਵ-ਉਦਾਰਵਾਦ ਦਾ ਹਮਲਾ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਕਾਦਮਿਕ ਅਫ਼ਸਰਸ਼ਾਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਮਹਿਜ਼ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਵੇਚਿਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਹੁਨਰ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦੇਣ ਦੇ ਮਕਸਦ ਨਾਲ ਤਕਨੀਕੀ-ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਵਾਂਗ ਵਿਹਾਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਨਾਲ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਨ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਖ਼ਪਤਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਬਦਲ ਦੇਣਾ ਜਾਂ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੂੰ ਮਹਿਜ਼ ਸੇਵਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦੇਣਾ ਹੈ। ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਤੀ ਅਜਿਹੀ ਮਸ਼ੀਨੀ ਅਤੇ ਬਾਜ਼ਾਰ-ਮੁਖੀ ਪਹੁੰਚ ਨੇ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਉਸ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਲੁੱਟ-ਪੁੱਟ ਲਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਲਈ ਮਹਾਨ ਸਿੱਖਿਆਦਾਨੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਭਾਵ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਜਾਗਰਤੀ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਹੁਲਾਰਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ। ਫਿ਼ਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ, ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਤੇ ਜਾਤ, ਲਿੰਗ ਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿੱਤ-ਦਿਨ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹਿੰਸਾ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਦੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕ ਕਿਉਂ ਜ਼ਹਿਮਤ ਉਠਾਉਣ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੱਗੇ ਪਲੇਸਮੈਂਟ ਅਤੇ ਤਨਖ਼ਾਹ ਪੈਕੇਜਾਂ ਦੀਆਂ ਮਿੱਥਾਂ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਕੁਝ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ?
       ਦੂਜਾ, ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਲੜਾਕੂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੋ ਰਹੇ ਉਭਾਰ ਦੌਰਾਨ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮੋਹਰੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿਚ ਵੀਸੀਜ਼ ਦੀਆਂ ਜ਼ਾਹਰਾ ਤੌਰ ’ਤੇ ਨੰਗੀਆਂ-ਚਿੱਟੀਆਂ ਸਿਆਸੀ ਨਿਯੁਕਤੀਆਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਉਹ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰ ਕੇ ਆਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਸਤੇ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕਰਨਾ ਤਕਰੀਬਨ ਨਾਮੁਮਕਿਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਖੋਜਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸਿਆਸੀ ਵਿਖਿਆਨ ਉਤੇ ਸਵਾਲ ਉਠਾਉਣ ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਗਰ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਵਿਚ ਛੁਪੀ ਹੋਈ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਪਛਾਨਣ ਲਈ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦਿੰਦਾ ਹੋਵੇ। ਹੈਰਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਉਪ ਕੁਲਪਤੀ ਉਸ ਵਕਤ ਜ਼ਰੂਰ ਮੱਥੇ ਵੱਟ ਪਾਉਣਗੇ ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਲਹੈਮ ਰੀਚ ਦੀ ‘ਦਿ ਮਾਸ ਸਾਈਕੋਲੋਜੀ ਆਫ ਫਾਸ਼ਿਜ਼ਮ ਜਾਂ ਐਰਿਕ ਫਰੌਮ ਦੀ ‘ਦਿ ਅਸਕੇਪ ਫਰੌਮ ਫਰੀਡਮ’ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹਾਨ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਅਜੋਕੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚਲੀ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕਤਾ ਬਾਰੇ ਘੋਖਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗੇ। ਜਦੋਂ ਅਜਿਹੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਅਫਸਰਸ਼ਾਹ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਵਿਖਿਆਨ ਪ੍ਰਤੀ ਮੁਕੰਮਲ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਲਈ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਸਿੱਖਿਆ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦਾਨਾ ਘੋਖ-ਪੜਤਾਲ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਮਾਰ ਮੁਕਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਜੇ ਅਜਿਹੇ ਵੀਸੀ ਕਦੇ ਦਫ਼ਤਰੀ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਸੁਣਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦੇਣ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਅਚੰਭਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ!
     ਅਜਿਹੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾਜਨਕ ਹਾਲਾਤ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮੈਨੂੰ ਅਜੇ ਵੀ ਉਮੀਦਾਂ ਹਨ। ਅਧਿਆਪਕ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਮੈਂ ਕਿਵੇਂ ਪਾਉਲੋ ਫਰੇਰੇ ਅਤੇ ਬੈੱਲ ਹੁਕਸ ਵਰਗਿਆਂ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਸਕਦਾ ਹਾਂ? ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸੰਵਾਦਮੁਖੀ ਜਮਾਤ ਦੀ ਰਾਹਤਮਈ ਤਾਕਤ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰੀਏ, ਅਜਿਹੀ ਜ਼ਿੰਦਾ/ਜੀਵੰਤ ਥਾਂ ਜਿਹੜੀ ਜੀਵੰਤ ਤਜਰਬਿਆਂ, ਵਿਚਾਰ-ਚਰਚਾ, ਸੁਣਨ ਦੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਢਾਂਚਾਗਤ/ਮਾਨਸਿਕ/ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਨਵੀਂ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਦੀ ਹੋਵੇ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਮਨਹੂਸ ਦੌਰ ਵਿਚ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਸੰਭਾਵਨਾ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਵਜੋਂ ਇਕਜੁੱਟ ਹੋਣਾ ਪਵੇਗਾ ਅਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਵਿਚਾਰਕ, ਸੰਚਾਰਕ ਅਤੇ ਉਪਚਾਰਕ ਹਾਂ। ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਕਿ ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਧੀਨਗੀ ਭਰੇ ਨੌਕਰ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉਤੇ ਬਾਇਓਮੀਟਰਿਕ ਯੰਤਰਾਂ ਅਤੇ ਸੀਸੀਟੀਵੀ ਕੈਮਰਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖੀ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਉਤੇ ਸਰਕੂਲਰਾਂ ਦੀ ਬੰਬਾਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਾਨੂੰ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਦੀ ਉਪਯੋਗਤਾ ਮਾਪਣ ਜਾਂ ਫਿਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਦਰਜਾ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਹਿਸਾਬ-ਕਿਤਾਬ ਰੱਖਣ ਲਈ ਆਖਿਆ ਜਾਵੇ।
       ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਮੂਲ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਸਮੁੱਚੇ ਹਾਲਾਤ ਬਾਰੇ ਪੂਰੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਅਹਿਸਾਸ ਹੈ? ਜਾਂ ਫਿਰ ਕੀ ਅਸੀਂ ਕੋਈ ਹੀਲ-ਹੁੱਜਤ ਜਾਂ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਕਰਨ ਤੋਂ ਹੀਣੇ ਮਹਿਜ਼ ਤਨਖ਼ਾਹਦਾਰ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਹਾਂ? ਉਸ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਉਸ ਅਧਿਆਪਕ ਨਾਲ ਜੋ ਵਾਪਰਿਆ, ਉਸ ਨੂੰ ਭੁੱਲਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਅਤੇ ਅਜਿਹਾ ਉਸ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਵਾਪਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਅਜੇ ਤੱਕ ਰਚਨਾਤਮਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸੂਖਮ ਸੋਚ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਗਵਾਇਆ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੇ ਵਿਚੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਜੋ ਅਧਿਆਪਨ ਦੇ ਕਿੱਤੇ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਕਮੁੱਠ ਹੋਣ, ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪੀੜਤ ਦੇ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ ਅਤੇ ਡਟ ਕੇ ‘ਬੁਲਡੋਜ਼ਰ ਅਕਾਦਮੀਸ਼ਿਅਨਾਂ’ ਵੱਲੋਂ ਫੈਲਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ।
* ਲੇਖਕ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਹੈ।