ਵਿੱਦਿਅਕ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦੀ ਦਰਜਾਬੰਦੀ ਦਾ ਖੋਖਲਾਪਣ  - ਅਵਿਜੀਤ ਪਾਠਕ

ਵਿਦਿਆਰਥੀ-ਅਧਿਆਪਕ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਅਗਾਂਹ ਲਿਜਾਣ ਵਾਲੀ ਅਤੇ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਅਮੀਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ ਹੈ, ਅਜਿਹੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਜਿਹੜੀ ਆਜ਼ਾਦਾਨਾ ਖੋਜ-ਪੜਤਾਲ ਨੂੰ ਹੁਲਾਰਾ ਦੇਵੇ, ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਤੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖਤਾਵਾਦੀ ਅਤੇ ਬਰਾਬਰੀ ਵਾਲੇ ਸੰਸਾਰ ਲਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰੇ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਖੋਜ ਨੂੰ ਡੂੰਘਾ ਅਰਥ ਦਿੰਦੀ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਗਿਆਨ ਪਿਆਰ ਰੂਪੀ ਗਿਆਨ ਹੋਵੇ, ਸੱਤਾ ਦੇ ਵਿਖਿਆਨ ਉਤੇ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਨ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਰੂਪੀ ਗਿਆਨ ਜਾਂ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਰੂਪੀ ਗਿਆਨ। ਮੈਂ ਹਾਲਾਂਕਿ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਪਣੇ ਆਦਰਸ਼ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਾਡੀਆਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦੀ ਅਸਲ ਹਾਲਤ ਦਰਮਿਆਨ ਫ਼ਰਕ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਵੀ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਸੰਜੋਏ ਹੋਏ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅਹਿਮੀਅਤ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸੁਪਨਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸੰਭਾਵਨਾ ਜਾਂ ਵਿਹਾਰਕ ਆਦਰਸ਼-ਸੰਸਾਰ (utopia) ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਦੇ, ਅਸੀਂ ਉਸ ਖ਼ਰਾਬੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਿਵੇਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਜਿਹੜਾ ਸਾਡੀਆਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦਾ ਖ਼ਾਸਾ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਜੀ ਹਾਂ- ‘ਚੋਟੀ ਦੀ ਦਰਜਾਬੰਦੀ’ (ਰੈਂਕਿੰਗ) ਵਾਲੀਆਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਸਮੇਤ?
       ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਅਜੋਕੇ ਦੌਰ ਦੌਰਾਨ ਦਰਜਾਬੰਦੀ ਅਤੇ ਮਾਰਕੇ (ਬਰਾਂਡਿੰਗ) ਦੇ ਜਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਾਂ, ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੁਝ ਤਲਖ਼ ਹਕੀਕਤਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਬਿਹਾਰ ਦੀ ਇਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਵਾਲੀ ਮੇਰੀ ਵਿਦਿਆਰਥਣ ਨੇ ਇਕ ਦਿਨ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ : “ਸਰ, ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਹਤਾਸ਼ ਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ ਹਾਂ। ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਕਲਾਸਾਂ ਲਾਉਣ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਅਦਾਰੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਅਕਾਦਮਿਕ ਸਰਗਰਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇ। ਇੰਝ ਜਾਪਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤ ਵਿਚ ਹੀ ਢਲ ਗਏ ਹਾਂ।” ਉਸ ਦੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾਵਾਦ ਅਤੇ ਦਰਦ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਆਮ ਰੁਝਾਨ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਬਹੁਤੇ ਕਾਲਜਾਂ ਅਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਸਾਰਥਕ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਖੋਜ ਕਾਰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ। ਮੈਡੀਕਲ ਅਤੇ ਇੰਜਨੀਅਰਿੰਗ ਡਿਗਰੀਆਂ ਦੇ ਦੀਵਾਨੇ ਇਸ ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਇਹ ਅਸੁਭਾਵਿਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਬੀਏ/ਐੱਮਏ ਦੀਆਂ ਡਿਗਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਲਜਾਂ/ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿਚ ਆਉਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅਸਲ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਹਾਰ ਚੁੱਕੇ ਅਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਟਿਊਸ਼ਨ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਜਾਂ ਕੋਚਿੰਗ ਸੈਂਟਰਾਂ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦੇ ਹਨ, ਮਾੜੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲਿਖੀਆਂ ਗਾਈਡ ਬੁਕਸ ਜਾਂ ‘ਨੋਟਸ’ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ, ਇਮਤਿਹਾਨਾਂ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਨੀਰਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜਵਾਬ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਲਈ ਰੱਟਾ ਲਾਉਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਡਿਗਰੀਆਂ ਹਾਸਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿਚ ਬੀਏ, ਬੋਧੀ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਐੱਮਏ, ਬੌਟਨੀ (ਬਨਸਪਤੀ ਵਿਗਿਆਨ) ਵਿਚ ਐੱਮਐੱਸਸੀ ਆਦਿ। ਬੀਐੱਡ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੀਐੱਚਡੀ ਤੱਕ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਮਾਮੂਲੀ ਅਤੇ ਤੁੱਛ ਜਾਪਦਾ ਹੈ।
       ਸਾਡਾ ਮੁਲਕ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੈ : ਮਾੜੇ ਮਿਆਰ ਵਾਲੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਚੋਣਵੇਂ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗਾਂ ਲਈ ਪੰਜ-ਤਾਰਾ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਸਕੂਲ; ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਸ ਮਾਮਲੇ ਲਈ, ਐੱਨਆਈਆਰਐੱਫ ਪ੍ਰਵਾਨਤ ਟੌਪ-ਰੈਂਕਿੰਗ (ਚੋਟੀ ਦੀ ਦਰਜਾਬੰਦੀ ਵਾਲੀਆਂ) ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਅਜਿਹੇ ਪਤਨਸ਼ੀਲ ਅਦਾਰੇ ਜਿਹੜੇ ਸਿਰਫ਼ ਇਮਤਿਹਾਨ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਡਿਗਰੀਆਂ ਤੇ ਡਿਪਲੋਮੇ ਵੰਡਦੇ ਹਨ। ਤਾਂ ਵੀ ਇਸ ਉਦਾਸ ਤੇ ਧੁੰਦਲੀ ਤਸਵੀਰ ਦੌਰਾਨ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੁੱਛਦਾ ਹਾਂ : ਕੀ ਮੈਂ ਚੋਟੀ ਦੀ ਦਰਜਾਬੰਦੀ ਵਾਲੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਆਸ ਦੀ ਕਿਰਨ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ? ਸਾਡੇ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਤੇ ਅਧਿਆਪਕ, ਸਾਇੰਸਦਾਨ ਤੇ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜਿਹੜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੈਂਕਿੰਗ ਤੇ ਬਰਾਂਡਿੰਗ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ ਹਨ। ਸਾਡੀ ਹਉਮੈ ਵਧ ਚੁੱਕੀ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵਧਾਈਆਂ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਹਾਸਲਾਂ ਉਤੇ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਐਵਾਰਡਾਂ ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾਂ ਉਤੇ, ਸੈਮੀਨਾਰਾਂ ’ਤੇ ਬਣੀ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਉਤੇ, ਪਲੇਸਮੈਂਟ ਉਤੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ‘ਉਤਪਾਦਾਂ’ ਦੀ ਬਾਜ਼ਾਰੂ ਕੀਮਤ ਉਤੇ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਸ਼ਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਜਾਂ ਇਸ ਪੁੱਛ-ਗਿੱਛ ਦੌਰਾਨ ਕਿ ਕੀ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਲੇਡੀ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਕਾਲਜ ਬਿਹਤਰ ‘ਬਰਾਂਡ’ ਹੈ ਜਾਂ ਸੇਂਟ ਸਟੀਫਨਜ਼, ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਕੱਲਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਆਦਰਸ਼ ‘ਚੋਟੀ’ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੱਭਦਾ।
       ਮੈਂ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਨਾਂਹ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਕਿ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਅੰਦਰ ਵਧੀਆ ਖੋਜ, ਜਮਾਤਾਂ ਦਾ ਵਧੀਆ ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਮੋਬਾਈਲ ਅਧਿਆਪਨ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਜੀਵੰਤਤਾ ਅਤੇ ਬਿਹਤਰ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਲਈ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣਾ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਾਨੂੰ ਰੈਂਕਿੰਗ ਅਤੇ ਬਰਾਂਡਿੰਗ ਦੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਨਵ-ਉਦਾਰਵਾਦ ਦੇ ਪੈਮਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਅਸੀਮ ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਪਣ ਦਾ ਪੈਮਾਨਾ, ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਲਾਭਦਾਇਕਤਾ ਦੇ ਟੀਚਿਆਂ ਮੁਤਾਬਕ ਸੀਮਤ ਕਰ ਦੇਣਾ, ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕੀ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ ਜਾਂ ਪੜ੍ਹਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਦੀ ਵਾਜਬੀਅਤ ਤੈਅ ਕਰਨ ਵਿਚ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦੀ ਸਰਬਉੱਚਤਾ ਨਾਲ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਉਤੇ ਹਮਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਿ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਖਪਤਯੋਗ ਚੀਜ਼ ਹੋਣ ਵਾਂਗ ਇਸ ਦੀ ਬਰਾਂਡ ਕੀਮਤ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਤਿੰਨ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਹਿਲਾ, ਇਹ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰੇਣੀਬੱਧ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਟੈਕਨੋ-ਸਾਇੰਸ (ਤਕਨੀਕੀ ਵਿਗਿਆਨ), ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ (ਪ੍ਰਬੰਧਨ) ਅਤੇ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵੱਲੋਂ ਸੇਧਿਤ ਖੋਜ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ ਦੀ ਫੰਡਿੰਗ, ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ, ਖੋਜ ਗਰਾਂਟਾਂ ਅਤੇ ਫੈਕਲਟੀ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਪੱਖੋਂ ਉਦਾਰ ਕਲਾਵਾਂ ਅਤੇ ਹਿਊਮੈਨਟੀਜ਼ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਵਿਗਿਆਨ ਨਾਲੋਂ ਜਿ਼ਆਦਾ ਅਹਿਮੀਅਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਦੂਜਾ, ਹੁਨਰ ਸਿੱਖਣ (ਬਾਜ਼ਾਰ-ਸਨਅਤ ਗੱਠਜੋੜ ਵੱਲੋਂ ਮੰਗਿਆ ਗਿਆ ਹੁਨਰ) ਉਤੇ ਬੇਲੋੜਾ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ ਨਾਲ, ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਇਕ ਅਹਿਮ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਗੰਭੀਰ ਸਿੱਖਿਆਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਖੋਰਾ ਲੱਗਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਇਹ ਵਿੱਦਿਆ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਗ਼ੈਰ-ਸਿਆਸੀਕਰਨ ਕਰਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਿਰਫ਼ ਜੀ ਹਜ਼ੂਰੀਏ ਪੜ੍ਹਿਆਂ-ਲਿਖਿਆਂ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਜਿਹੜੇ ਬੱਸ ਨਵ-ਉਦਾਰਵਾਦ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਦੀ ਹਾਂ ਵਿਚ ਹਾਂ ਮਿਲਾਉਂਦੇ ਰਹਿਣ। ਤੀਜਾ, ਇਹ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹੋਣ ਦੇ ਅਰਥ ਨੂੰ ਵਿਗਾੜਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਕੋਈ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਖੋਜਕਾਰ, ਘੁਮੱਕੜ ਜਾਂ ਜਾਗਰੂਕ ਨਾਗਰਿਕ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ, ਇਸ ਦੀ ਥਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬਰਾਂਡ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਦਾ ਖ਼ਪਤਕਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਕੋਈ ਬਰਾਂਡਿਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਜਾਂ ਬਰਾਂਡਿਡ ਕੋਰਸ ਲੱਭਦਾ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬਦਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਅਧਿਆਪਕਾਂ/ਅਧਿਆਪਕਾਵਾਂ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਨੈੱਟਵਰਕਿੰਗ ਦੀ ਕਲਾ’ ਆਉਂਦੀ ਹੋਵੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦੀ ਬਰਾਂਡਿੰਗ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਹੁਨਰ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ‘ਖੋਜ ਪੱਤਰ’ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ‘ਵਿਗਿਆਨ’ ਵਿਚ ਮੁਹਾਰਤ ਹੋਵੇ। ਦੂਜੇ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਬਾਜ਼ਾਰੂ ਵਸਤਾਂ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਕਾਇਦਾ ਪ੍ਰਾਈਸ ਟੈਗ (ਕੀਮਤ ਪਰਚੀਆਂ) ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ।
ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਨੂੰ ਦੇਖੋ। ਮੌਸਮੀ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਸੰਕਟਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਫ਼ੌਜਪ੍ਰਸਤੀ ਤੇ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਤੱਕ, ਅਸ਼ਲੀਲ ਖਪਤਕਾਰਵਾਦ ਤੇ ਸ਼ਾਹਾਨਾ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੇ ਕਿੱਸਿਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੰਤਾਂ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਆਰਥਿਕ ਨਾ-ਬਰਾਬਰੀ ਤੱਕ, ਕਾਹਲ ਕਾਰਨ ਬਣ ਰਹੀ ਅਰਥਹੀਣਤਾ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮੀਡੀਆ ਵਿਚਲੇ ਪਾਖੰਡ ਦੇ ਮਣਾਂ-ਮੂੰਹੀਂ ਪ੍ਰਵਾਹ ਤੱਕ। ਅਸੀਂ ਡੂੰਘੇ ਸੰਕਟਾਂ ਵਿਚ ਘਿਰੇ ਹੋਏ ਹਾਂ। ਅਜਿਹੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਜ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਤੋਂ ਵਿਹੂਣੇ ‘ਮਾਹਿਰ’ ਹੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨੇ ਹਨ; ਤੇ ਜੋ ਸਿੱਖਿਆ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਗਲ਼-ਸੜ ਰਹੇ ਢਾਂਚੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ, ਬਿਹਤਰ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਅਤੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋਏ ਸਾਡੇ ਆਪੇ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨ ਦੀ ਬੌਧਿਕਤਾ ਤੇ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਤਾਕਤ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ! ਅਜਿਹੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਕੀ ਮਤਲਬ ਹੈ, ਜੇ ਉਹ ਜਿ਼ੰਦਗੀ ਨੂੰ ਮਨਫ਼ੀ ਕਰ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ‘ਉਤਪਾਕਦਤਾ’ ਅਤੇ ‘ਕੁਸ਼ਲਤਾ’ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਵਿਚ ਫਸ ਗਈ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਅਕਾਦਮਿਕ ਪੱਤਰਾਂ ਦੀ ਫੈਕਟਰੀ ਵਾਂਗ ਪੈਦਾਵਾਰ, ਹਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਣਨਾ ਅਨੋਖਾ ਆਨੰਦ, ਜਾਂ ਪੜ੍ਹਾਏ ਕੋਰਸਾਂ ਦੀ ਬਾਜ਼ਾਰੀ ਕੀਮਤ ਅਤੇ ਖੋਜ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ, ਜਦੋਂਕਿ ਸਾਡੀਆਂ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸੈਮੀਨਾਰ ਹਾਲਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਸੜ ਰਹੀ ਹੈ? ਕੀ ਸਾਡੇ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੇ ਸੀਵੀਜ਼ (ਸਵੈ-ਵੇਰਵੇ) ਦੇ ਦਿਖਾਵੇ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਹੋਰ ਕਾਸੇ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ? ਰੈਂਕਿੰਗ ਅਤੇ ਬਰਾਂਡਿੰਗ ਦੇ ਇਸ ਦੌਰ ਵਿਚ ਕੀ ਅਸੀਂ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਸੁੰਦਰਤਾ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਰਹੀਆਂ ਸੁੰਦਰੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੱਖ ਹਾਂ - ਹਉਮੈਵਾਦੀ ਅਤੇ ‘ਸਫਲਤਾ’ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਵਾਦ ਦੇ ਬੋਝ ਹੇਠ ਦਬੇ ਹੋਏ?
ਸਮਾਂ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਸਾਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਅਸੁਖਾਵੇਂ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ।
* ਲੇਖਕ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਹੈ।