ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ਸਿੱਖੇ ਸਬਕ - ਰਾਮਚੰਦਰ ਗੁਹਾ

ਰਸਾਲੇ ‘ਹਰੀਜਨ’ ਨੇ ਆਪਣੇ 30 ਨਵੰਬਰ 1947 ਦੇ ਅੰਕ ਵਿੱਚ ਗੋਰੀ ਮੇਮ ਤੋਂ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨੀ ਬਣੀ ਇੱਕ ਔਰਤ ਦੀ ਅਜਿਹੇ ਮੁਲਕ ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਅਪੀਲ ਛਾਪੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਮੁਲਕ ਬਣਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, ‘ਬਾਈ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਐਵੇਂ ਘੁੰਮਦੀ ਫਿਰਦੀ ਨੂੰ ਮੈਨੂੰ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਵਜੋਂ ਆਪਣਾ ਰੂਹਾਨੀ ਘਰ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਜਿਸ ਦੇ ਅਨੰਤ ਕਾਲ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਅਧਿਆਤਮਕ ਚੜ੍ਹਤ ਦੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਵਜੋਂ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜੰਗ ਦੀ ਝੰਬੀ ਇਸ ਡੁੱਬਦੀ ਜਾਂਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਉੱਭਰ ਰਹੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਅਤੇ ਉਮੀਦ ਦੇ ਮਹਾਂ-ਨਾਟ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਬੇਹੱਦ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਕੁੱਦ ਗਈ। ਮੈਨੂੰ ਬਾਪੂ (ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ) ਵਰਗਾ ਰਹਿਬਰ ਮਿਲਿਆ, ਹਿੰਦੂ ਮੱਤ ਵਰਗਾ ਸੱਚ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਜਿਹੀ ਮਾਤਾ ਮਿਲੀ।’
ਇਹ ਵੇਦਨਾ ਭਰੀ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨੀ ਔਰਤ ਇੱਕ ਬਰਤਾਨਵੀ ਐਡਮਿਰਲ ਦੀ ਧੀ ਮੀਰਾ ਬੇਨ ਸੀ ਜੋ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਨਵੰਬਰ 1925 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਆਈ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ‘ਬਾਪੂ’ ਨਾਲ ਸਾਬਰਮਤੀ ਅਤੇ ਸੇਵਾਗਰਾਮ ਆਸ਼ਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹੀ, ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਬਰਤਾਨੀਆ ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਦੌਰੇ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਅਪਣਾਏ ਮੁਲਕ ਦੇ ਕਾਜ਼ ਲਈ ਕਈ ਵਾਰ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਕੈਦ ਰਹੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ ਉਹ ਵਿਚਾਰ ਤੇ ਅਮਲ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਛੂਤਛਾਤ ਦੇ ਖ਼ਾਤਮੇ, ਖਾਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਏਕਤਾ ਦੇ ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਣਾਈ ਰਹੀ।
ਮੀਰਾ ਦੀ ਲਿਖਤੀ ਅਪੀਲ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਬਰੇ-ਸਗੀਰ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਮਗਰੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਖ਼ੂਨੀ ਦੰਗੇ ਹੋਏ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੇ ਸਿੱਖ ਪੀੜਤ ਵੀ ਸਨ ਅਤੇ ਜ਼ਾਲਮ ਵੀ। ਮੀਰਾ ਦਾ ਗੁਰੂ, ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਵੀਰਤਾਪੂਰਨ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਤੰਬਰ ਵਿੱਚ ਕਲਕੱਤੇ ’ਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਰਵਾਉਣ ’ਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਹਿਣ ਮਗਰੋਂ ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਚਲੇ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਵੰਡ ਕਾਰਨ ਉੱਜੜ ਕੇ ਆਏ ਰਫਿਊਜੀਆਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ’ਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਬਦਲੇਖੋਰੀ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਕਾਰਨ ਸਥਿਤੀ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਸੀ। ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਉਮੀਦ ਸੀ ਕਿ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਯਕੀਨੀ ਬਣਵਾਉਣ ’ਚ ਸਫ਼ਲ ਰਹਿਣ ਮਗਰੋਂ ਉਹ ਸਰਹੱਦ ਪਾਰ ਜਾ ਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਗਏ ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਕਾਰਜ ਕਰਨਗੇ।
ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਬਹਾਲੀ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ। ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖ ਰਫਿਊਜੀ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕ੍ਰੋਧ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਸਭਾ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈਮਸੇਵਕ ਸੰਘ ਵਰਗੇ ਸੰਗਠਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਚੁਣਨ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹੋਰ ਭੜਕਾਉਣ ਲਈ ਸਰਗਰਮ ਸਨ। ਦਿੱਲੀ ਪੁਲੀਸ ਦੀ 24 ਅਕਤੂਬਰ 1947 ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਨੇ ਆਰਐੱਸਐੱਸ ਦੀਆਂ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ, ‘ਸੰਘ ਦੇ ਵਾਲੰਟੀਅਰਾਂ ਮੁਤਾਬਿਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਉਦੋਂ ਹੀ ਭਾਰਤ ’ਚੋਂ ਨਿਕਲਣਗੇ ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਚਲਾਈ ਗਈ ਮੁਹਿੰਮ ਵਾਂਗੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਕੰਮਲ ਸਫ਼ਾਏ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ ਜਾਵੇਗੀ...। ਉਹ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਜਾਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਿਆਂ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਅਮਲੀਜਾਮਾ ਨਹੀਂ ਪਹਿਨਾ ਸਕਦੇ ਸਨ।’ 15 ਨਵੰਬਰ 1947 ਦੀ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਟਿੱਪਣੀ ਸੀ : ‘ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈਮਸੇਵਕ ਸੰਘ ਦੇ, ਖ਼ਾਸਕਰ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ’ਚੋਂ ਰਫਿਊਜੀਆਂ ਵਜੋਂ ਆ ਰਹੇ, ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਦਾ ਦੀਵਾਲੀ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰ ਮਗਰੋਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਫ਼ਿਰਕੂ ਗੜਬੜ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੁਰੇ ਫਿਰਦੇ ਦਿਸਦੇ ਉਹ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ।...’ ਅਕਤੂਬਰ ਤੇ ਨਵੰਬਰ 1947 ਵਿੱਚ ਮੀਰਾ ਦਿੱਲੀ ’ਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਇਸ ਨਫ਼ਰਤ ਭਰੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਘਰ ਕਰਦਿਆਂ ਦੇਖ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਖ਼ਾਤਰ ਕੁਝ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਅਤੇ ਖ਼ਾਸਕਰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਲਈ ਇਹ ਲਿਖਤੀ ਅਪੀਲ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ। ‘ਕੀ ਅਸੀਂ ਇਸ ਖ਼ਾਤਰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਹੈ?’ ਉਸ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, ‘ਰੌਸ਼ਨੀਆਂ ਦੀ ਭੂਮੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਹਨੇਰੇ ਦੀ ਭੂਮੀ ਬਣਨ ਲਈ?’
ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ‘ਹਿੰਦੂ’ ਦੱਸਣ ਵਾਲੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਦੀ ਆਖ਼ਰੀ ਖੇਡ ਕੀ ਸੀ? ਜੇ ਉਹ ਜਿੱਤ ਗਏ ਤਾਂ ਕਿਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਬਣਾਉਣਗੇ? ਮੀਰਾ ਨੇ ਲਿਖਿਆ: ‘ਜਿਸ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਸੀ, ਉਹ ‘ਸਵੈ-ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਵਾਲੇ, ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਨਸਲ ਨਾਲ ਆਬਾਦ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਦੀ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਸੱਚੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਅਣਦੇਖੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਸਾਰੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੱਦੀ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਉਖਾੜ ਕੇ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਹੈਰਾਨੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇਗੀ ਜੇਕਰ ਗ਼ੈਰ-ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਵੀ ਇਹੋ ਹਾਲ ਨਾ ਹੋਵੇ।’
ਮੀਰਾ ਨੇ ਇਸ ਉਤੇਜਿਤ ਪੈਰ੍ਹੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਅਪੀਲ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਪੂਰਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ :
‘ਪਰ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਇਸ ਘਿਨੌਣੀ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਸੱਚ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣਾ ਸੰਤੁਲਨ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰੇਗੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰੇਗੀ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਕੱਟੜ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਦੁਆਰਾ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਚੀਜ਼ ਨਾਲ ਜ਼ਹਿਰ ਬਣ ਗਏ ਹਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਬੁਰਾਈ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹੀ ਲਾਈਨ ਵਿੱਚ ਅਜ਼ਮਾਉਣਾ ਅਤੇ ਮਾਤ ਦੇਣਾ ਕੋਈ ਉਪਾਅ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਰੁਕਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਖ਼ੁਦ ਲਈ ਸੋਚਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੱਟੜ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਹਾਨ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਬਦਨਾਮੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਦੀ ਦਲਦਲ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀਆਂ ਬੁਲੰਦੀਆਂ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਸੀ। ਜੇ ਅੱਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੰਦਿਆਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਉਹ ਚੱਟਾਨ ਤੋਂ ਤਿਲ੍ਹਕ ਕੇ ਹਨੇਰੇ ਦੇ ਅਥਾਹ ਕੁੰਡ ਵਿੱਚ ਗਰਕ ਜਾਣਗੇ।’
ਮੀਰਾ ਦੀ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀ ਭਾਰਤੀਆਂ ਲਈ ਅਪੀਲ 1947 ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਹਫਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ ਸੀ। ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇਹ ਕਾਲਮ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, 75 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਦੀ ਇਹ ਅਪੀਲ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਬਹੁਤ ਢੁਕਵੀਂ ਜਾਪਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ‘ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਕਹਾਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੱਚ ਦੇ ਬਚਨ ਨੂੰ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਮਿੱਧਿਆ ਗਿਆ।’ ਉਸ ਦਾ ਬਿਆਨ ਭਾਜਪਾ ਦੇ ਆਈਟੀ ਸੈੱਲ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਉੱਤੇ ਸ਼ਬਦ-ਦਰ-ਸ਼ਬਦ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਾਲਪਨਿਕ ਹਿੰਦੂਤਵ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ‘ਸਵੈ-ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਵਾਲੇ, ਉੱਤਮ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਨਸਲ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਸਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਸੱਚੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਬਹੁਤ ਅਣਦੇਖੀ ਹੋਵੇਗੀ’, ਇਹ ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੱਤਾ ਵਿਚਲੀ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਵੰਡ ਦੇ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਹਿੰਦੂਤਵ ਦੇ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸੀ ਕਿ ‘ਸਾਰੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੱਦੀ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਉਖਾੜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਭਜਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ’, ਹੁਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਸੁਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਅਭਿਲਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸੋਧਿਆ ਹੈ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੋ ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਧਾਰਮਿਕ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਧੀਨਤਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਕੀ ਹਿੰਦੂ ਦਿਮਾਗ਼ ਆਪਣਾ ਸੰਤੁਲਨ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੀ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਰਬਉੱਚਤਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਛੱਡ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਦੇ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਬਹੁਲਵਾਦੀ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚਮੁੱਚ ਅਪਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ? 1947-48 ਦੀਆਂ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਦੋ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਸੀ, ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਗਾਂਧੀ ਦੁਆਰਾ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਇੱਕ ਵਰਤ, ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ 78 ਸਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਅਸਾਧਾਰਨ ਨੈਤਿਕ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਹਿੰਮਤ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਿਰਕੂ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦੀ ਸਹੁੰ ਖਾਣ ਲਈ ਸ਼ਰਮਸਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਦੂਜਾ, ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਆਰ.ਐੱਸ.ਐੱਸ. ਅਤੇ ਮਹਾਸਭਾ ਵਰਗੇ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਮਸ਼ਾਰ ਕੀਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁਠਾਲੀ ’ਚ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਾਤਲਾਂ ਨੂੰ ਢਾਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਸਾਧਾਰਨ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਮਸਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਅਹਿਮ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਜਵਾਹਰਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਵੱਲਭਭਾਈ ਪਟੇਲ ਮੁੜ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਅਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਵਿਚਕਾਰ ਮਧੁਰ ਸਬੰਧ ਰਹੇ ਸਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਤਭੇਦਾਂ ਨੂੰ ਭੁਲਾਉਣ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ। ਕੁਝ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਜਿੰਨੀ ਮਰਜ਼ੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਲੈਣ, ਉਹ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਮਿਟਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਕਿ 1948 ਤੋਂ 1950 ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਪਟੇਲ ਸਹਿਯੋਗੀ ਸਨ, ਵਿਰੋਧੀ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਜਮਹੂਰੀ ਭਵਿੱਖ ਲਈ, ਉਸ ਦੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕਜੁੱਟ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਸ ਲਈ ਇੱਕ ਸੰਸਥਾਗਤ ਖਾਕਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਮੋਢੇ ਨਾਲ ਮੋਢਾ ਜੋੜ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ।
ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਵਰਤ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਤਲ, ਅਤੇ ਨਹਿਰੂ ਤੇ ਪਟੇਲ ਦਾ ਇਕੱਠੇ ਆਉਣਾ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਹਿਲੇ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਭਰੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੱਟੜਵਾਦੀ ਤਾਕਤਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਕੀ ਸਾਡੇ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਵਰਤਮਾਨ ਲਈ ਉਸ ਦੂਰ ਦੇ ਅਤੀਤ ਤੋਂ ਕੋਈ ਸਬਕ ਮਿਲਦੇ ਹਨ? 1947-48 ਵਿੱਚ, ਹਿੰਦੂਤਵ ਇੱਕ ਵਿਦਰੋਹੀ ਤਾਕਤ ਸੀ, ਜੋ ਬਾਹਰੋਂ ਰਾਜ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ, ਹੁਣ, ਇਹ ਰਾਜ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਸੰਸਥਾ (ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਅਤੇ ਫ਼ੌਜ ਸਮੇਤ) ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਮੋੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹਿੰਦੂਤਵ ਨੂੰ ਸੱਤਾ ਤੋਂ ਲਾਂਭੇ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਕਟਾਂ, ਤਬਾਹੀਆਂ ਅਤੇ ਦੂਰਅੰਦੇਸ਼ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਦਾ ਕੀ ਸੁਮੇਲ ਹੋਵੇਗਾ? ਜਾਂ ਕੀ ਇਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵੰਡਣ ਅਤੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਨਿੰਦਦਿਆਂ ਹਿੰਦੂ ਦਿਮਾਗ਼ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣਾ ਸੰਤੁਲਨ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਅਤੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣਗੇ, ਇਸ ’ਤੇ ਸਾਡੇ ਗਣਰਾਜ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਨਿਰਭਰ ਕਰੇਗਾ।
ਈ-ਮੇਲ : ramachandraguha@yahoo.in