ਸਾਡੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਸਬੰਧੀ ਚਿੰਤਾ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਜੇ ਇਸ ਹਾਲਤ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਹੀ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜਾਪੇਗਾ ਕਿ ਇਹ ਵਰਤਾਰਾ ਕੋਈ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣਾ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਸਾਡੇ ਇਸ ਨਵੇਂ ਯੁਗ ਦਾ ਹੈ, ਸੌ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਿੱਛੇ ਜਾਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਆਪ ਵਿਰੋਧੀ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦਾ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਵਿਗਿਆਨ ਨੇ ਜਿਸ ਰਫਤਾਰ ਨਾਲ ਤਰੱਕੀ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਮਨੁੱਖੀ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਅਨੇਕਾਂ ਅਧਿਐਨ ਹੋਏ ਹਨ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਤਰੱਕੀ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਅਸੀਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ-ਕਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਚਿੰਤਤ ਹਾਂ। ਕੀ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਅਧਿਐਨ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ਜਾਂ ਅਸੀਂ ਅਵੇਸਲੇ ਹੀ ਹਾਂ।
       ਇਸ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਪੱਖ ਹੈ ਕਿ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਮਾਪੇ ਕੋਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦੇਣ ਤੋਂ ਕਤਰਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨੌਜਵਾਨ ਹੋਏ, ਬੱਚੇ, ਬੱਚੇ ਹੀ ਦਿਸਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਤਾਨ ਹਨ। ਉਹ ਭਾਵੇਂ ਪੰਜਾਹ ਸਾਲ ਦੇ ਵੀ ਹੋ ਜਾਣ ਤਾਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਲਈ ਬੱਚੇ ਹੀ ਹਨ। ਪਰ ਹਰ ਉਮਰ ਦਾ ਇਕ ਸਲੀਕਾ ਹੈ। ਇਕ ਅਹਿਸਾਸ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਮਾਪੇ ਵੀਹ ਸਾਲ ਦੇ ਭਰ ਜਵਾਨ ਨੂੰ ਬੱਚਾ ਹੋਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਉਣ, ਆਪਣੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬਾਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਗੈਰ-ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੋਣ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਨ ਤਾਂ ਇਸ ਨਾਲ ਉਸ ਨੌਜਵਾਨ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਘੱਟ ਅਤੇ ਖਿੱਝ ਵਧ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਵਾਰ ਤਕਰਾਰ ਦਾ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਇਥੇ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ, ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ? ਇਕ ਵਰਤਾਰਾ ਅਸੀਂ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ ਕਿ ਪੜ੍ਹਾਈ, ਖਾਸਕਰ ਉੱਚ ਸਿਖਿਆ ਲਈ ਬੱਚੇ ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਜਾਂ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਉਮਰ ਸਤਾਰਾਂ ਤੋਂ ਉੱਨੀਂ ਸਾਲ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਜਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਭੇਜੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਦਾ ਪੱਖ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਹ ਕਦੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦੇ ਪੜਾਅ ਵਿਚੋਂ ਨਹੀਂ ਲੰਘੇ ਹੁੰਦੇ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਕੋਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਦਾਖਲਾ ਫਾਰਮ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ, ਹੋਰ ਨਿੱਕੇ ਮੋਟੇ ਕੰਮ ਮਾਪੇ ਖੁਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ‘ਹਾਲੇ ਬੱਚਾ ਹੈ, ਗਲਤੀ ਕਰ ਬੈਠੇਗਾ। ਕੁਝ ਖਰਾਬ ਨਾ ਹੋ ਜਾਵੇ’। ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਠੀਕ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਗੱਲ ਦਾ ਤਜਰਬਾ ਇਕੋ ਵਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਉਹ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦੁਹਰਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਦੇ ਤਾਂ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ ਜਾਂ ਉਚੇਚੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕੁਝ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਪਹਿਲ ਵੀ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਘਰ ਦਾ ਰਾਸ਼ਨ ਜਾਂ ਸਬਜ਼ੀ ਖਰੀਦਣ ਲਈ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਬੱਚੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸਿੱਖ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਛੋਟੇ ਮੋਟੇ ਕੰਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਅਸੀਂ ਇਕਦਮ ਕੋਰੇ-ਨਰੋਏ ਨੌਜਵਾਨ ਨੂੰ ਪਲਸ ਟੂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਤਲਬ ਸਤਾਰਾਂ-ਅਠਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ’ਚ ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਬਿਨਾਂ ਸੋਚੇ ਵਿਚਾਰੇ ਭੇਜ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ‘ਸਿੱਖ ਜਾਵੇਗਾ, ਹੁਣ ਵੱਡਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।’ ਵੱਡਾ ਹੋਣਾ ਸਿਆਣੇ ਹੋਣ ਦੇ ਤੁੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਬੱਚਾ ਵੱਡਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਆਪੇ ਸਿੱਖ ਜਾਵੇਗਾ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸਿਖਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬਦਲਦੇ ਹਾਲਾਤ ਦੌਰਾਨ ਸਮਾਜ ਵਿਚ, ਕਈ ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਜੁੜਿਆ ਹੈ। ਮਾਪੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਉਹ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੜ੍ਹਾਈ ਅਤੇ ਸਿਖਲਾਈ ਦਾ ਦੌਰ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਬੱਚੇ ਘਰ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਦਿਆਂ, ਵੱਡਿਆਂ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਲੈਂਦੇ ਸੀ। ਕੱਦ ਵੀ ਵਧਦਾ ਸੀ ਨਾਲੇ ਹੀ ਸਿਆਣਪ ਵੀ।
       ‘ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ’ ਨਾ ਹੋਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਿਵੇਂ ਬਣਿਆ? ਦਰਅਸਲ ਛੋਟੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਤਹਿਤ ਅਸੀਂ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਹੀ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦੇ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ। ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਇਕ-ਇਕ ਇੰਚ ਦੇ ਵਾਧੇ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਪੈਰ ਪੁੱਟਣ ਦੀ ਵੀ ਤਾਰੀਖ ਪਤਾ ਹੈ। ਸਕੂਲ ਜਾ ਕੇ ਊੜਾ-ਐੜਾ ਸਿਖ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਰਹਿੰਦਾ ਬੱਚਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਉਹ ਕਈ ਪੱਖਾਂ ਤੋਂ ਸਿਆਣਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਸੂਝ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਡੀ ਪਰੰਪਰਿਕ ਸਿਖਲਾਈ ਵਿਚ ਪਿਉ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਬਣਿਆ ਰਹੇ, ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ ਮੰਨੀ ਜਾਵੇ, ਵਾਲਾ ਪਹਿਲੂ ਵੀ ਹੈ। ਨਵੇਂ ਪਹਿਲੂਆਂ ਦੇ ਤਹਿਤ ਇਕ ਪਾਸਾ ਦਬਦਬੇ ਦਾ ਹੈ ਤੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਪੂਰੀ ਖੁਲ੍ਹ ਦਾ ਹੈ। ਬੱਚੇ ਦੇ ਹਰ ਚਾਅ ਪੂਰੇ ਕਰਨੇ ਹਨ, ਹੋਰ ਕੌਣ ਹੈ ਸਾਡਾ। ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਸਾਡੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਵਿਚ ਬਦਲਾਅ ਆਇਆ ਹੈ ਪਰ ਸਹੀ ਮਾਇਨੇ ਵਿਚ ਉਹ ਸਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਲੋੜੀਂਦੇ ਕਦਮ ਨਹੀਂ ਪੁੱਟ ਸਕੀ। ਜੋ ਲੋੜੀਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ ਆਪਸੀ ਗੱਲਬਾਤ, ਸੰਵਾਦ। ਆਹਮਣੇ-ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠ ਕੇ, ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਮਨ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਨੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਕਹਿਣ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ, ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।
        ਇਸ ਪਰਿਵੇਸ਼ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ, ਇਹ ਪਹਿਲੂ ਵਿਚਾਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ, ਲੋਕਤੰਤਰ ਅਤੇ ਨੇਮਾਂ ਹੇਠ, ਕੁਝ ਕੁ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣੇ ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੋਏ। ਇਸ ਵਿਚ ਇਕ ਅਹਿਮ ਹੈ, ਅਠਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੇ ਵੋਟ ਦੇਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ, ਦੂਸਰਾ ਹੈ ਇਸੇ ਉਮਰ ’ਤੇ ਹੀ ਡਰਾਈਵਿੰਗ ਲਾਈਸੈਂਸ ਦਾ ਮਿਲਣਾ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਇਕ ਹੋਰ ਕਾਨੂੰਨ ਹੈ ਵਿਆਹ ਦੀ ਉਮਰ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ। ਇਹ ਅਠਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਕੀ ਸੋਚ ਕੇ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ? ਇਹ ਨਾਲੇ ਇਕੱਲਾ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਹੀ ਸਥਿਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਤਕਰੀਬਨ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਹੀ ਹੈ। ਵੋਟ ਦੇਣ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਪਿੱਛੇ ਮਨਸ਼ਾ ਕੀ ਹੈ, ਇਕ ਲੋਕ ਤਾਂਤਰਿਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਰਾਹੀਂ ਕਿਸੇ ਪਾਰਟੀ/ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਹੱਥ ਸੱਤਾ ਸੌਂਪਣੀ ਹੈ। ਇਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਚੁਨਣਾ ਹੈ। ਕੀ ਸੋਚ ਕੇ ਚੁਣੋਗੇ? ਇਹ ਵੀ ਇਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵਾਲਾ ਕੰਮ ਹੈ। ਵੋਟ ਪਾਉਣ ਵਾਲਾ ਸਾਰੇ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦੇ ਕੰਮਕਾਜ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ’ਤੇ ਝਾਤੀ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਠੀਕ-ਗਲਤ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਠਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੈਅ ਕਰਨ ਪਿੱਛੇ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਉਮਰ ਤਕ ਇਹ ਕਾਬਲੀਅਤ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕੋਈ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਫੈਸਲਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਲਿਆ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਸਰੀਰ-ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ।
       ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਡਰਾਈਵਿੰਗ ਲਾਈਸੈਂਸ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਬੱਚੇ ਨੇ ਇਕ ਵਾਹਨ ਚਲਾਉਣਾ ਹੈ। ਵਾਹਨ ਨੂੰ ਬੰਦੂਕ ਦੀ ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਗਲਤ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਵੀ ਪਿਸਤੌਲ ਦੀ ਗੋਲੀ ਵਾਂਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹਾਦਸਾ ਕਦੋਂ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ? ਜਦੋਂ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਪਾਉਂਦਾ ਕਿ ਦੋ ਵਾਹਨਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵੇਲੇ, ਕਿਵੇਂ ਸੁਰਖਿਅਤ ਲੰਘਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਇਸ ਹਾਲਤ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ, ਅਠਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ’ਤੇ ਇਹ ਸੋਝੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਠੀਕ ਫੈਸਲਾ ਲੈਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਾਹਨ ਚਲਾਉਣਾ, ਦੋ ਧਿਰਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈ। ਇਕ ਧਿਰ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਹਾਲ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਹਾਦਸਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਠਾਰਾਂ ਸਾਲ ਤਕ ਬੱਚੇ ਵਿਚ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲੈਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਠੀਕ-ਗਲਤ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ਦੀ ਕਾਬਲੀਅਤ ਵੀ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
        ਪਰ ਉਸ ਕਾਬਲੀਅਤ ਨੂੰ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਮੁਹਾਰਤ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਡਰਾਇੰਵਿੰਗ ਲਾਈਸੈਂਸ ਲਈ ਟੈਸਟ ਹੈ, ਇਹ ਟੈਸਟ ਵਾਹਨ ਚਲਾਉਣ ਦੀ ਮੁਹਾਰਤ ਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਭੇਜ ਰਹੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵਿਚਰਨ ਦੀ ਮੁਹਾਰਤ ਹੈ? ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ, ਆਪਸ ਵਿਚ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੀ, ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਕਹਿਣ ਦੀ, ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੀ ਸੁਨਣ ਦੀ। ਆਪਸ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਦੀ ਮੁਹਾਰਤ ਦੀ?
       ਵੋਟ ਪਾਉਣ ਦੀ ਉਮਰ ਅਸੀਂ ਤੈਅ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਪਰ ਕੀ ਇਹ ਮੁਹਾਰਤ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਕੀ ਕੀ ਵਿਚਾਰਨਾ ਹੈ? ਇਸ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ ਹੈ? ਵਿਆਹ ਵਾਲਾ ਪੱਖ ਤਾਂ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਅਹਿਮ ਪਹਿਲੂ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ, ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਣ ਲਈ ਜੋ ਮੁਹਾਰਤ, ਸਿਖਲਾਈ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਕੀ ਉਹ ਹੈ ਜਾਂ ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਟੈਸਟ ਹੈ? ਪਿਆਰ ਵਿਆਹ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਤੈਅ ਹੁੰਦੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਕੀ-ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਸਭ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ, ਉਥੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਰੁਤਬਿਆਂ ਦਾ ਮੇਲ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਾਤ, ਧਰਮ, ਜਾਇਦਾਦ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
        ਗੱਲ ਸੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਕੁ ਖਾਸ ਗੁਣਾਂ ਅਤੇ ਕਾਬਲੀਅਤ ਦੀ, ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਤਹਿਤ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਅਣਗੋਲਿਆਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਹੈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ।
ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਖੋਜਾਂ ਨੇ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲੈਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਮੈਡੀਕਲ, ਇੰਜਨੀਅਰਿੰਗ, ਆਈਆਈਟੀ, ਆਈਆਈਐਮ, ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਮੱਲਾਂ ਮਾਰਦੇ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ। ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਭੈੜਾ ਪੱਖ ਵੱਧ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਵੀ ਅਹਿਮ ਹੈ ਤੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਉਮਰ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਸੁਭਾਅ, ਖਾਸੀਅਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਸਭ ਵਿਚ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੁਦਰਤ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਇਹ ਤਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ, ਖ਼ਾਸਕਰ ਅਮੀਰੀ-ਗਰੀਬੀ ਅਤੇ ਜਾਤ ਵਿਵਸਥਾ ਜੋ ਫ਼ਰਕ ਪਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
      ਦੇਸ਼ ਕੋਲ ਕੋਈ ਠੋਸ ਯੁਵਾ ਨੀਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਂਜ ਕਈ ਸਵੈ ਸੇਵੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਾਰਜ ਉਲੀਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਉਹ ਵੀ ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿਚ ਵੱਧ ਹੈ। ਕੋਈ ਨਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਫਾਸਟ ਫੂਡ ਜਾਂ ਖੂਨ ਦੀ ਘਾਟ (ਅਨੀਮੀਆ) ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਤੇ ਕੋਈ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਉਸਾਰੀ ਪ੍ਰਤੀ ਫਿਕਰਮੰਦ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜ ਵਿਚ ਇਕ ਬੁਨਿਆਦੀ ਨੁਕਸ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਸੀਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਹੀ ਪਹੁੰਚ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ ਅਸੀਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਨਾਲ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵਾਲੀ ਕਾਬਲੀਅਤ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਉਲੀਕਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ, ਸਿਰੇ ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਤਕ, ਹਰ ਪੜਾਅ ’ਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਨਾਲ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛ ਕੇ ਕਾਰਜ ਉਲੀਕੇ ਜਾਣ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਕੀ ਹੈ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਦਿੱਕਤਾਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣ। ਉਹ ਕਹਿੜੇ ਕੰਮ ਹਨ ਜੋ ਉਹ ਕਰਨ ਦੇ ਚਾਹਵਾਨ ਹਨ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਗੂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਉਸਾਰੀ ਦਾ ਅਹਿਮ ਪੱਖ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਮੰਨੀਏ ਕਿ ਉਹ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲੈਣ ਦੇ ਕਾਬਲ ਹਨ ਤੇ ਨਿਭਾ ਵੀ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਨਵੀਂ ਸੋਚ ਹੈ, ਠੀਕ-ਗਲਤ ਪਛਾਨਣ ਦੀ ਕਾਬਲੀਅਤ ਵੀ। ਪਰ ਨਵੇਂ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ ਇਕ ਮਾਹੌਲ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਉਹ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਆਸ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਸੰਪਰਕ : 98158-08506

ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਖਾਸਕਰ ਗਿਆਰ੍ਹਵੀਂ-ਬਾਰ੍ਹਵੀਂ ਕਲਾਸ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਇਕ ਸਰਵੇਖਣ ਦੌਰਾਨ, ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੋਲ ਮਾਡਲ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਤਕਰੀਬਨ ਪੰਜਾਹ ਫੀਸਦੀ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸੀ ਮਾਪੇ ਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੁਝ ਸਮਾਜਿਕ ਹਸਤੀਆਂ, ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੇ ਕੁਝ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂ, ਜਿਵੇਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ, ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਮਦਰ ਟਰੇਸਾ, ਕ੍ਰਿਕਟਰ ਸਚਿਨ ਤੇਂਦੁਲਕਰ, ਅਭਿਨੇਤਾ ਸ਼ਾਹਰੁਖ਼ ਖਾਨ ਜਾਂ ਐਸ਼ਵਰਿਆ ਰਾਏ ਆਦਿ।
      ਕਿਸੇ ਵੀ ਬੱਚੇ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਇਹ ਅਹਿਮ ਪੱਖ ਹੈ। ਰੋਲ ਮਾਡਲ ਹਰ ਇਕ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਖਾਸਕਰ ਚੜ੍ਹਦੀ ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਅਹਿਮ ਪੜਾਅ ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਦੌਰਾਨ। ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਹੈ ਜਦੋਂ ਬੱਚਾ ਸਰੀਰਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਧਦਾ ਹੋਇਆ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਅਹਿਸਾਸਾਂ ਅਤੇ ਆਪਸੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਉਮਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੁਝ ਬਣਨ ਬਾਰੇ ਵੀ ਚੇਤਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਖੁਦ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਪੇ ਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਵੀ ਇਸ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲੈਂਦੇ ਨੇ।
ਇਸ ਉਮਰ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਖਾਸੀਅਤ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਿਆਣਪ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਤੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੇ ਦਿਨ ਵੀ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਉਦੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਹਰ ਪੱਖ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਨ ਲਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਉਹ ਜਗਿਆਸੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ’ਤੇ ਆ ਕੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸਣੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਭਾਵ ਜਗਿਆਸਾ ਦੇ ਅਗਲੇ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ‘ਕੀ’ ਦੇ ਨਾਲ ‘ਕਿਉਂ’ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ, ਮਨ ਤੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵੀ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿਚ ਉੱਠਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ, ਮੈਂ ਗਿੱਠਾ ਕਿਉਂ ਰਹਿ ਗਿਆ? ਮੇਰਾ ਰੰਗ ਕਾਲਾ ਕਿਉਂ ਹੈ? ਮੈਂ ਬਸ ’ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਸਕੂਲ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ? ਮੈਨੂੰ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨਾਲ ਖੇਡਣ ਤੋਂ ਕਿਉਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ? ਉਮਰ ਦਾ ਇਹੀ ਪੜਾਅ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸੁਚੇਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬਾਰੇ ਵੀ। ਉਸ ਨੇ ਕੀ ਬਣਨਾ ਹੈ, ਕਿਉਂ ਬਣਨਾ ਬਾਰੇ ਵੀ ਉਹ ਸੁਚੇਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਸਮਾਂ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ, ਉਸ ਦੇ ਰਾਹ ’ਤੇ ਤੁਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਭਾਵ ਇਹੀ ਉਹ ਸਮਾਂ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਰੋਲ ਮਾਡਲ ਦੀ ਲੋੜ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਚਾਹਵਾਨ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
        ਉਂਜ ਤਾਂ ਰੋਲ ਮਾਡਲ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ, ਸਭ ਨੂੰ ਹੀ, ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਕ ਉਮਰ ’ਤੇ ਆ ਕੇ ਹਰ ਸ਼ਖਸ ਤੋਂ ਰੋਲ ਮਾਡਲ ਹੋਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ, ਜਦੋਂ ਬੱਚਾ ਦੋ ਕੁ ਸਾਲ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਆਪਣੀ ਜਗਿਆਸਾ ਤਹਿਤ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਬਾਰੇ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ’ਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ‘ਇਹ ਕੀ ਹੈ’, ‘ਉਹ ਕੀ ਹੈ’ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਉਸ ਦੇ ਮਾਂ ਜਾਂ ਪਿਉ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਉਸ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਾਂ ਬਿਤਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਬੱਚੇ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਉਹ ਬੜੇ ਮਹਾਨ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਦਰਜ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਹਰ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਹੈ।
       ਅਗਲੇ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਕੂਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਧਿਆਪਕ ਦੀ ਸਿਆਣਪ ਤੇ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਦੀ ਕਾਬਲੀਅਤ ਵੱਧ ਜਾਪਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਰੋਲ ਮਾਡਲ ਮਾਪਿਆਂ ਤੋਂ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਵੱਲ ਸਰਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਜਦੋਂ ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ’ਤੇ ਬੱਚਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀਆਂ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਦੀ ਪੁਣ-ਛਾਣ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਬਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮਾਪੇ ਤੇ ਅਪਿਆਪਕ ਵੀ ਉਸ ਪੁਣਛਾਣ ’ਤੇ ਖਰੇ ਨਹੀਂ ਉਤਰਦੇ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਰੋਲ ਮਾਡਲ ਤਲਾਸ਼ਦਾ ਹੈ। ਮਤਲਬ ਹੁਣ ਅਧਿਆਪਕ ਵੀ ਰੋਲ ਮਾਡਲ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ। ਸਰਵੇਖਣ ਵਿਚ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰੋਲ ਮਾਡਲਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ, ਉਸ ਤੋਂ ਸਾਫ਼ ਦਿਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਘਰ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵੀ ਸੁਚੇਤ ਹਨ। ਰੋਲ ਮਾਡਲ ਦਾ ਬਦਲਦੇ ਰਹਿਣਾ ਕੋਈ ਮਾੜਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਬੱਚੇ ਦੀ ਕਾਬਲੀਅਤ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਮਾਪੇ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕ ਇਸ ਵਿਚੋਂ ਖਾਰਜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਸਵਾਲੀਆ ਨਿਸ਼ਾਨ ਜ਼ਰੂਰ ਖੜ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਸਰਵੇਖਣ ਦਾ ਹੋਰ ਅਹਿਮ ਨਤੀਜਾ ਸੀ ਕਿ ਕਰੀਬ 20-25 ਫੀਸਦੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਰੋਲ ਮਾਡਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਰੋਲ ਮਾਡਲ ਦੇ ਤੱਥ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਹੋਰ ਸਵਾਲ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਰੋਲ ਮਾਡਲ ਵਿਚ ਕਿਹੜੇ ਗੁਣ ਦੇਖਣੇ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਹਰ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਦੋ ਗੁਣ ਲਿਖਣ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਇਕ ਲੰਮੀ ਸੂਚੀ ਬਣ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਨ, ਇਮਾਨਦਾਰੀ, ਮਿਹਨਤ, ਪਰਵਾਹ ਕਰਨੀ, ਸੰਭਾਲ, ਦਿਆਨਤਦਾਰੀ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਪਿਆਰ, ਉਮੀਦ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲਾ ਆਦਿ।
      ਚੜ੍ਹਦੀ ਜਵਾਨੀ ਦੀ ਉਮਰੇ, ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਰਾਹ ਤੈਅ ਕਰਨ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਿਸੇ ਰਾਹ ਦਸੇਰੇ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿਚ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਸ ਨੌਜਵਾਨ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਸ਼ਖ਼ਸ ਅਜਿਹਾ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆ ਰਿਹਾ, ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਰਾਹ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕਰੇ, ਤਾਂ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਉਸ ਨੂੰ ਤਲਾਸ਼ ਹੈ, ਉਹ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਹੀ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਵਾਲੀਆ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਡੇ ਸਭ ’ਤੇ ਹੈ, ਜੋ ਮਾਪੇ ਹਨ ਜਾਂ ਅਧਿਆਪਕ ਜਾਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਵੀ। ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਪਤਵੰਤੀਆਂ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਕੁਨ, ਧਾਰਮਿਕ ਨੇਤਾ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਆਗੂ ਆਦਿ ਸਾਰੇ ਹੀ ਸਵਾਲਾਂ ਹੇਠ ਹਾਂ।
         ਰੋਲ ਮਾਡਲ ਦੀ ਜਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਆਦਰਸ਼ ਦੀ ਲੋੜ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ? ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੀ ਖਾਸੀਅਤ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸੇਵਾ, ਸਮਰਪਣ, ਪਿਆਰ, ਸਹਿਯੋਗ, ਹਮਦਰਦੀ ਵਾਲੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਚਾਹਤ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੀ ਝਲਕ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਭਾਲਦਾ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਅਪਣਾਉਣਾ ਵੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਰੋਜ਼ਮਰ੍ਹਾ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਉਹ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਵੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਵੀ। ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਹਰ ਪੜਾਅ ’ਤੇ, ਪੈੜ-ਪੈੜ ’ਤੇ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਉਹ ਸ਼ੈਅ ਹੈ, ਜੋ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਕਿਸੇ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ, ਖਾਸਕਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਰੋਲ ਮਾਡਲ ਨਾ ਹੋਣਾ, ਇਕ ਵਿਚਾਰਨਯੋਗ ਪਹਿਲੂ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਨੌਜਵਾਨੀ ਲਈ ਸੰਕਟ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਅਸਲ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਸੰਕਟ ਹੈ। ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ’ਤੇ ਕੀਤੇ ਸਰਵੇਖਣ ਵਿਚ ਇਕ ਹੋਰ ਅਹਿਮ ਨਤੀਜਾ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਅਧਿਆਪਕ ਨੂੰ ਰੋਲ ਮਾਡਲ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਹੋਰ ਤਕਨੀਕੀ ਕਾਲਜਾਂ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ, ਟਾਵਾਂ-ਟਾਵਾਂ ਹੀ ਸਹੀ, ਅਧਿਆਪਕ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਆ।
        ਇਹ ਨਤੀਜਾ ਵੀ ਇਕ ਹੋਰ ਪੱਖ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਧਿਆਪਕ ਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦਾ, ਰਿਵਾਇਤੀ ਗੁਰੂ-ਚੇਲੇ ਵਾਲਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੇ ਨੀਟ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰਨ ਦੌਰਾਨ, ਅਧਿਆਪਕ ਨਾਲ ਜੋ ਰਿਸ਼ਤਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਵਪਾਰਕ ਹੈ। ਲੱਖਾਂ ਰੁਪਏ ਖਰਚ ਕੇ ਵਿਦਿਆ ਖਰੀਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਵਿਚ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਇਥੇ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਗਾਇਬ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਂਜ ਵੀ ਪਹਿਲੀ ਜਮਾਤ ਤੋਂ ਹੀ ਟਿਊਸ਼ਨ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ, ਇਸ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਪਹਿਲੂ ਉਭਾਰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਰਾਹ ਦਸੇਰੇ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ।
       ਰੋਲ ਮਾਡਲ ਅਤੇ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਉਸਾਰੀ ਦਾ ਆਪਸੀ ਸਬੰਧ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਵੀ ਰੋਲ ਮਾਡਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਗੁਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਨੌਜਵਾਨ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਨ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ਤੇ ਕਈਆਂ ਵਿਚ ਉਹ ਸਪਸ਼ਟ ਦਿਸਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਸਿਆਣੇ ਲੋਕ ਪਛਾਣ ਕੇ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦਿਆਂ, ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਬਣ ਰਿਹਾ ਰੋਲ ਮਾਡਲ, ਨੌਜਵਾਨ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਤਹਿਤ ਖਰਾ ਨਹੀਂ ਉਤਰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਵਿਚ ਤਰੇੜ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਰੋਲ ਮਾਡਲ ਦੇ ਬਦਲਦੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਬਾਰੇ ਆਪਾਂ ਸਮਝਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਤਹਿਤ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਵਿਚ ਆਈ ਤਰੇੜ ਭਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਇਹ ਤਰੇੜ ਏਨੀ ਡੂੰਘੀ ਹੋਵੇ ਤੇ ਵਾਰ ਵਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਰੋਲ ਮਾਡਲ ਵਿਚ ਨੁਕਸ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਦੇ ਹਾਦਸੇ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਣਾ ਪਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਭੁਰਦੀ, ਤਰੇੜੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ, ਸਗੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਨੌਜਵਾਨ ਦਾ ਸਮਾਜ ਵਿਚ, ਆਪਣੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਵਿਚੋਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਮੁੱਕਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਲਾ ਦੁਆਲਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਰਹਿਣਾ ਹੈ, ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਹੈ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸੰਜੋਏ ਸੁਪਨਿਆਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਨੂੰ ਸੱਟ ਵੱਜਦੀ ਹੈ ਤੇ ਰੋਲ ਮਾਡਲ ਕੋਈ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਤੇ ਬੇਭਰੋਸਗੀ ਦੇ ਆਲਮ ਵਿਚ, ਉਸ ਦੀ ਇਸ ਸੱਟ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪਹਿਲੀ ਅਲਾਮਤ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਉਦਾਸੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਅੱਜ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿਚ ਦੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਫੌਰੀ ਹੱਲ ਲਈ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਨਸ਼ੇ ਅਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾ, ਅਗਰ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਾ ਨਜਿੱਠੇ ਜਾਣ ਤਾਂ ਖੁਦਕਸ਼ੀ ਵੀ ਕੋਈ ਬਹੁਤੀ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।
       ਜਦੋਂ ਆਪਾਂ ਰੋਲ ਮਾਡਲ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਡੀ ਤਰਜੀਹ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਸਾਰੀ ਟੇਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਜੋ ਸਵਾਲ ਸਾਡੇ ਲਈ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਗੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੋੜੀਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਰੋਲ ਮਾਡਲ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਲਾਸ਼ ਹੈ, ਉਹ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਕੀ ਹੱਲ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਨਜਿਠਣਾ ਹੈ, ਇਸ ਪਾਸੇ ਵੀ ਸੋਚਣ-ਘੋਖਣ ਤੇ ਕੁਝ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਕਟਿਹਰੇ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਨਾ ਔਖਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਵੀ ਕਿ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਨੁਕਸ ਹੈ। ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ, ਇਸ ਸੱਚ ਨੂੰ ਸੋਚ ਵਿਚ ਸਮੋਏ ਬਿਨਾਂ ਨੌਜਵਾਨੀ ਦੇ ਸੰਕਟ ਦਾ ਹੱਲ ਹੁੰਦਾ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ।
ਸੰਪਰਕ : 98158-08506

ਇਕ ਜਮਹੂਰੀ ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰ ਨਾਗਰਿਕ, ਚਾਹੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਉਮਰ ਦਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਵਰਗ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੋਵੇ, ਵੱਲ ਤਵੱਜੋ ਦੇਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਂਜ ਤਾਂ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਸ਼ਖ਼ਸ ਆਪਣੀ ਸਮਰੱਥਾ ਅਤੇ ਕਾਬਲੀਅਤ ਮੁਤਾਬਿਕ ਦੇਸ਼ ਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਸਭ ਵੱਲ ਤਵੱਜੋ ਦੇਣ, ਸਭ ਦੀਆਂ ਖ਼ੁਆਹਿਸ਼ਾਂ ’ਤੇ ਖਰਾ ਉਤਰਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਵਰਗ ਦੀਆਂ ਕੁਦਰਤੀ ਲੋੜਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਮਾਹਿਰਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਾਇਆ ਜਾਵੇ ਤੇ ਉਸ ਮੁਤਾਬਿਕ ਕਾਰਜ ਉਲੀਕੇ ਅਤੇ ਅਰੰਭੇ ਜਾਣ। ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਖਾਸਾ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਹੈ, ਇਸ ਉਮਰ ਦੀਆਂ ਕੀ ਲੋੜਾਂ ਹਨ।
ਅੱਜ ਨੌਜਵਾਨ ਵਰਗ ਦੀ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇੰਜ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਨਸ਼ਈ ਹਨ, ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਪੜ੍ਹਣ ਦੇ ਚਾਹਵਾਨ ਹਨ, ਮਿਹਨਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵੀ ਕਤਰਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਫੈਸ਼ਨਪ੍ਰਸਤ, ਨਿਵੇਕਲੇ ਡਿਜ਼ਾਈਨਾਂ ਦੇ ਕੱਪੜੇ, ਬਾਹਰ ਘੁੰਮਣ-ਫਿਰਣ, ਗੇੜੀਆਂ ਮਾਰਨ ਵਾਲੇ, ਖਾਣ-ਪੀਣ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਘਰ ਦੇ ਖਾਣਿਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ, ਸੁੰਦਰਤਾ ਅਤੇ ਦਿੱਖ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕੁੜੀਆਂ ਵਿਚ ‘ਸਲਿਮ ਇਜ ਬਿਊਟੀਫੁਲ’ (ਭਾਵ ਪਤਲੇ ਹੋਣਾ ਹੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਹੈ) ਅਤੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਵਿਚ ‘ਸਿਕਸ-ਪੈਕ ਐਬਜ਼’ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵਧ ਰਹੀ ਸੁਚੇਤਤਾ ਤੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਇਸ ਉਮਰ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਜ਼ੋਸ਼ੀਲਾ ਕਹਿ ਕੇ ਸਮਝਣਾ ਅਤੇ ਵਰਤਣਾ ਵੀ ਅਹਿਮ ਪਹਿਲੂ ਹਨ।
ਜਦੋਂ ਅਜੋਕੇ ਨੌਜਵਾਨ ਦੀ ਇਹ ਤਸਵੀਰ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਨੌਜਵਾਨੀ ਦਾ ਇਹੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੂਪ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਦਿਸਦਾ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਹੀ ਹੈ। ਵਡੇਰੀ ਉਮਰ ਦੇ ਕੁਝ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਫਿਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਕੀ ਵਾਪਰ ਗਿਆ ਹੈ, ’ਤੇ ਗੱਲ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਥਿਤੀ ’ਚ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆਉਣ ਪ੍ਰਤੀ ਸੰਜੀਦਗੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ। ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਕੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਕੀ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ ਨੌਜਵਾਨ ਆਪਣੇ ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਕਾਸ ਰੌਂਅ ਵਿਚ ਅੱਗੇ ਵਧਣ। ਸਰੀਰ- ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਮਾਹਿਰਾਂ ਮੁਤਾਬਿਕ ਇਹ ਉਮਰ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੁੱਛ ਹੋਵੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਮਿਲੇ। ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਸਰੀਰਕ ਵਿਕਾਸ ਤਹਿਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਅਤੇ ਪਹਿਨਣ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਪੂਰੀ ਵਾਹ ਲਾ ਕੇ ਫੀਸਾਂ ਭਰੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਮੋਬਾਈਲ ਮੋਟਰ ਸਾਈਕਲ ਲੈ ਕੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਪਰ ਮਨ ਦੀਆਂ ਖ਼ੁਆਹਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਲਈ ਮਿਲ ਬੈਠ ਕੇ ਪਿਆਰ ਭਰੇ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਨਹੀਂ ਪਾਈ ਜਾ ਰਹੀ।
        ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਪੜਾਅ ਵੱਲ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ ਇਸ ਉਮਰ ਵਿਚ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗੁਣ ਹਨ। ਪਹਿਲਾ ਹੈ ਨਵੀਂ ਸੋਚ ਤੇ ਉਸ ਤਹਿਤ ਤਜਰਬੇ ਕਰਨਾ। ਦੂਜਾ ਹੈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲੈਣ ਦੀ ਚਾਹਤ, ਅੱਗੇ ਵਧ ਕੇ ਕੁਝ ਕਰ ਦਿਖਾਉਣ ਦੀ ਖ਼ੁਆਹਿਸ਼। ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਹੀ ਕੰਮ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ, ਪੁੱਛ ਅਤੇ ਕੀਤੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਪਛਾਣ ਦੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
        ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਦੇ ਖਾਸੇ ਨੂੰ ਇਸ ਉਮਰ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪੜਾਅ, ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਦੇਖਣ ਦੀ ਵੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਇਹ ਪੜਾਅ ਨਵਾਂ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਰਵਾਇਤੀ ਤਿੰਨ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਬਚਪਨ, ਜਵਾਨੀ ਅਤੇ ਬੁਢਾਪੇ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹਾਂ, ਪਰ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਜਵਾਨੀ ਦਾ ਪੜਾਅ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੰਮ ਵਿਚ ਸੈੱਟ ਹੋਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਅੱਗੇ ਚਲਾ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਬਚਪਨ ਅਤੇ ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲਾ ਸਮਾਂ ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਪੂਰੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਸਮਾਂ ਹੈ, ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਾਕੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਲਈ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਮਾਂ ਹੈ। ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਹੈ ਜਦੋਂ ਵਿਅਕਤੀ ਹਰ ਪਹਿਲੂ ਤੋਂ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਰੀਰਕ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕੱਦ-ਕਾਠ ਆਦਿ ਬਾਰੇ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗਾਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਰਜ ਪ੍ਰਣਾਲੀ, ਆਪਸੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਚੇਤ ਹੋਣ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਰ ਅਹਿਮ ਪਹਿਲੂ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹੈ ਬੌਧਿਕ ਵਿਕਾਸ, ਜਦੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ‘ਹਾਂ ਜੀ’ ‘ਹਾਂ ਜੀ’ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਬੱਚਾ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਨ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਬੌਧਿਕ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਹੁਣ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
       ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣੀ ਹੋਣ ਦਾ ਗੁਣ ਉਸ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਸੋਚ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਵੀਂ ਸੋਚ ਤਹਿਤ ਤਜਰਬਾ ਹੋਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ ਤੇ ਖ਼ਾਸਕਰ ਇਸ ਦਾ ਵਾਜਬ ਮਾਹੌਲ ਹੋਣ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿਚ। ਉਂਜ ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਕਾਸ ਤਹਿਤ ਨਵੀਂ ਸੋਚ, ਜਿਗਿਆਸਾ ਤਹਿਤ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਤਜਰਬਾ ਕਰਨਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਹੌਲ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇਵੇ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਤੇ ਵਿਦਿਅਕ ਅਦਾਰੇ ਖ਼ੁਦ ਅੱਗੇ ਲੱਗਣ ਤਾਂ ਇਹ ਸਾਰਥਕ ਰਾਹ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਵਿਹਲੇ ਹੱਥਾਂ ਅਤੇ ਖਾਲੀ ਪਏ ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਵਰਤ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਅਸੀਂ ਭੀੜਤੰਤਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਨਸ਼ੇ ਵੀ ਉਸੇ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਹੀ ਇਕ ਰੂਪ ਹੈ ਤੇ ਜਿਣਸੀ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਤਜਰਬੇ ਕਰਨ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
       ਨੌਜਵਾਨੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਬਾਰੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਆਪਾਂ ਜਾਣਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਬਦਲਾਅ ਨੂੰ ਸਾਧਾਰਨ ਸਮਝ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਤਹਿਤ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਸਮਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜੋਸ਼ ਤੇ ਹੋਸ਼ ਵਿਚੋਂ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜੋਸ਼ ਨੂੰ ਉਭਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਭੀੜਤੰਤਰ ਅਤੇ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਰਾਹ ’ਤੇ ਕੌਣ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੀ ਇਸ ਉਮਰ ਦੇ ਹੋਸ਼ ਨੂੰ ਲਾਂਭੇ ਕਰ ਕੇ, ਜੋਸ਼ ਨੂੰ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਇਸ ਜੋਸ਼ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਭੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੁੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਵਾਦ ਤੋਂ ਗੁਰੇਜ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਮਾਪਿਆਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿਚ ਸਾਰਥਕ ਤੇ ਸਿਹਤਮੰਦ ਸੰਵਾਦ ਦੀ ਘਾਟ ਹੈ।
        ਜੇਕਰ ਸਾਨੂੰ ਭੀੜ ਅਤੇ ਹੁੱਲੜਬਾਜ਼ੀ ਦਿਸਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਚੰਗੇ ਪਾਸੇ ਮਾਅਰਕੇ ਮਾਰਨ, ਚੰਗੀਆਂ ਪੁਜੀਸ਼ਨਾਂ ਲੈਣ, ਡਾਕਟਰੀ ਅਤੇ ਆਈਆਈਟੀ ਵਿਚ ਦਾਖਲੇ ਲੈਂਦੇ ਤੇ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਖੋਜ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ, ਮੁਹਾਰਤਾਂ ਵਾਲੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਵੀ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਬਹੁਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਬਲਬੂਤੇ ਕੀਤੇ ਕੰਮ ਸਦਕਾ ਹੀ ਮੋਹਰੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਾਂ-ਮਾਤਰ ਹੈ।
        ਦੇਸ਼ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿਚ ਹਰ ਵਰਗ ਦੀ ਤਰਜੀਹ ਤਹਿਤ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਿਸੇ ਨੀਤੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਂਜ ਤਾਂ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਰਾਹ ਦਸੇਰਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਰੂਹ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੈ। ਪਰ ਹੋਰ ਬਾਰੀਕੀਆਂ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਨੀਤੀਆਂ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਤਹਿਤ ਉਸ ਵਰਗ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸੂਖ਼ਮ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਦੂਸਰੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਸਮੇਂ ਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਅਹਿਮ ਹੈ ਜਿਸ ਤਹਿਤ ਨੀਤੀਆਂ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ’ਤੇ ਮੁੜ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
       ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨੌਜਵਾਨ ਸ਼ਕਤੀ ਵਾਲਾ ਮੁਲਕ ਹਾਂ। ਚੀਨ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਭਾਵੇਂ ਵੱਧ ਹੈ, ਪਰ ਜਨਮ ਦਰ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਸਾਡੇ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਤਕਰੀਬਨ ਪੰਜਾਹ ਕਰੋੜ ਨੌਜਵਾਨ ਹਨ, ਉਹ ਉਮਰ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਸਾਰੂ ਉਮਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਭਾਵ 15-35 ਸਾਲ ਤਕ। ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਨੌਜਵਾਨ ਸ਼ਕਤੀ ਇਕ ਸਰਮਾਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਛੱਡ ਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੋਸ਼ ਨੂੰ ਸਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਨਾ ਲਗਾ ਕੇ ਕੁਰਾਹੇ ਪਾਉਣਾ ਵੀ ਆਸਾਨ ਹੈ। ਇਹ ਉਹੀ ਤਾਕਤ ਹੈ ਜੋ ਭੀੜ ਬਣਦੀ ਹੈ, ਚਾਹੇ ਉਹ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰੈਲੀਆਂ ਹੋਣ ਤੇ ਚਾਹੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਖ਼ਾਸ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਦੇ ਕੇ, ਭੀੜ ਬਣਾ ਕੇ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਮਰਵਾਇਆ ਜਾਂ ਲੁੱਟਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਹੀ ਹੱਥ, ਉਹ ਸ਼ੌਕ, ਉਹੀ ਜੋਸ਼।
       ਨੀਤੀਆਂ ਬਣਾਉਣ ਵੇਲੇ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਉਮਰ ਅਤੇ ਵਰਗ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਕਾਸ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੋਵੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਨਵੀਂ ਸੋਚ ਅਤੇ ਤਜਰਬੇ ਕਰਨ ਦੀ ਚਾਹ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਉਹ ਪੁੱਛ, ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਅਤੇ ਪਛਾਣ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 2014 ਵਿਚ ਸਵਾਮੀ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਨ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਯੁਵਾ ਦਿਵਸ ਐਲਾਨਿਆ ਤੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਨੀਤੀ ਬਣਾਈ। ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਚੱਲ ਰਹੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਲਈ ਵਜ਼ੀਫੇ, ਸਕਾਊਟ, ਐਨ.ਐੱਸ.ਐੱਸ., ਐਨ.ਸੀ.ਸੀ., ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਨਹਿਰੂ ਯੁਵਾ ਕੇਂਦਰ, ਖੇਡ ਕਲੱਬ ਆਦਿ, ਸਭ ਇਕ ਥਾਂ ਲਿਆ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਗਏ। 2022 ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ਸੋਧਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਬਣਾਏ-ਚਲਾਏ ਗਏ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਜਿਵੇਂ ਸਕਿਲ ਇੰਡੀਆ, ਮੇਕਅੱਪ ਇੰਡੀਆ, ਸਟਾਰਟ ਅੱਪ ਇੰਡੀਆ, ਡਿਜੀਟਲ ਇੰਡੀਆ ਆਦਿ ਜੋੜ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੀ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਅਜੇ ਹੋਣਾ ਹੈ।
       ਯੁਵਾ ਕਲੱਬਾਂ ਦੇ ਅਹੁਦੇਦਾਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਵੈ-ਸੇਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਸੀਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਜਦੋਂਕਿ ਸਹੀ ਸਮਝ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਦਾਇਤਾਂ ਦੇ ਕੇ ਕੰਮ ਲੈਣਾ ਹੀ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਬਿਠਾ ਕੇ ਵਿਉਂਤਬੰਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹਰ ਪੜਾਅ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ’ਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਪਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਗੂ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦੇ ਕੇ ਕੰਮ ਲੈਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਗਰਾਨੀ ਹੇਠ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਦੇਖਣਾ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਕੰਮ ਦੀ ਪੜਤਾਲ ਕਰਦਿਆਂ ਵੀ ਨਾਲ ਬਿਠਾਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
       ਇਸ ਸਾਰੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਵਿਚ ਤਰਜੀਹ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਨੀਤੀ ਬਣ ਵੀ ਜਾਵੇ, ਪਰ ਮੁੱਖ ਲੋੜ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਨੀਅਤ ਦੀ, ਤਾਂ ਹੀ ਉਹ ਅਮਲੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਲਾਗੂ ਹੋ ਸਕਣਗੀਆਂ। ਨੀਤੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਅਹਿਮ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਨੀਅਤ ਬਿਨਾਂ ਨੀਤੀ ਘੜਨ ਵੱਲ ਵੀ ਪੈਰ ਨਹੀਂ ਪੁੱਟੇ ਜਾਂਦੇ। ਇਸ ਲਈ ਨੀਤੀ ਅਤੇ ਨੀਅਤ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਹੀ ਬਰਾਬਰ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਕੀ ਪਹਿਲਾਂ ਤੇ ਕੀ ਬਾਅਦ ਵਿਚ, ਇਸ ਸੋਚਣ ਦੀ ਥਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਕੌਮ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉਸਾਰੂ ਉਮਰ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੇ ਬਗੈਰ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਲੀਹਾਂ ’ਤੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ।
ਸੰਪਰਕ : 98158-08506

ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੁਲਕ/ਸਮਾਜ ਬਾਰੇ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਪੋਸਟਰਾਂ/ਬੈਨਰਾਂ ਤੋਂ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਜੋਕੇ ਪੰਜਾਬ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗਿਣਤੀ ਆਈਲੈੱਟਸ ਸੈਂਟਰਾਂ, ਵਿਦੇਸ਼ ਭੇਜਣ ਵਾਲੇ ਏਜੰਟਾਂ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਗਲੀ-ਮੁਹੱਲੇ ਵਿਚ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਜਿੰਮ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਪੈਣਗੇ। ਨਸ਼ਾ ਛੁਡਾਊ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਦਿਨ-ਬ-ਦਿਨ ਵਧ ਰਹੇ ਹਨ, ਨਾਲ ਹੀ ਨਵੇਂ ਬੁਢਾਪਾ ਘਰ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦੀ ਮੰਗ ਵੀ ਸਰਕਾਰ ਕੋਲੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਲੱਗੀ ਹੈ। ਇਕ ਪੱਖ ਜੋ ਹੋਰ ਹੈ, ਇਹ ਹੈ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਬੜੇ ਸਾਕਾਰਾਤਮਕ ਤੇ ਸਾਰਥਕ ਹਾਲਤ ਵਾਲਾ ਜਿਵੇਂ ਉਮੀਦ, ਵਰਦਾਨ ਆਦਿ ਪਰ ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਘਟ ਰਹੀ ਪ੍ਰਜਨਣ ਦਰ ਜਾਂ ਕਹੀਏ ਬਾਂਝਪੁਣੇ ਦੇ ਇਲਾਜ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਹੀ ਸਿੱਧੇ-ਅਸਿੱਧੇ ਨੌਜਵਾਨੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਵਰਤਾਰੇ ਹਨ।

ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜਵਾਨੀ ਦਾ ਉਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਹੈ ਜੋ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਚਿਤਰਿਆ ਹੈ : ਬੇਪਰਵਾਹ ਜਵਾਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੌਤ ਨੂੰ ਕਰਨ ਮਖੌਲਾਂ। ਜਾਪਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਕਵੀ ਨੇ ਕਿਸੇ ਕਲਪਨਾ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂ ਜੋ ਅਜੋਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨੌਜਵਾਨ ਇਸ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਮੇਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ। ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਹੋਰ ਵੀ ਅਨੇਕਾਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗੱਭਰੂ/ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਦਾ ਭਰਵਾਂ ਜ਼ਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੁੱਸੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦਲੇਰੀ ਤੱਕ, ਜਿਵੇਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਅਖਾਣ ਹੈ- ‘ਖਾਧਾ-ਪੀਤਾ ਲਾਹੇ ਦਾ, ਬਾਕੀ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹੇ ਦਾ’। ਫ਼ੱਕਰਪੁਣਾ ਤੇ ਬੇਪਰਵਾਹੀ, ਮੌਤ ਨਾਲ ਮਖੌਲਾਂ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਿਛੋਕੜ ਵੀ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹਾਂ : ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਜਾਂ ਰਾਜ ਕਰਨ ਜੋ ਵੀ ਧਾੜਵੀ ਜਾਂ ਦੁਸ਼ਮਣ ਆਏ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਾਹ ਤੋਂ ਹੀ ਆਉਂਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨਾਲ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
 ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਭਾਵੇਂ ਮੁਗਲ ਵੀ ਰਹੇ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਵੀ ਪਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹਕੂਮਤ ਨਾਲ ਟਾਕਰਾ ਲੈਣ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਾਣਮੱਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਪਈ ਹੈ। ‘ਪਗੜੀ ਸੰਭਾਲ ਜੱਟਾ’ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਇਸ ਧਰਤੀ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਬਾਤ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਇਸ ਨੌਜਵਾਨੀ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਦਾ ਹਰਜਾਨਾ ਹੀ ਕਹਾਂਗੇ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਦੋ ਟੋਟਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਪਿੱਛੇ ਮੁਲਕ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸਿਆਸਤ ਵੀ ਹਿੱਸੇਦਾਰ ਹੈ।
      ਅਜੋਕੇ ਹਾਲਾਤ ਮੁਤਾਬਿਕ, ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੀਆਂ ਅਲਾਮਤਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਕਿ ਤੰਦ ਕਿਥੋਂ ਫੜੀ ਜਾਵੇ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਉਲਝੇ ਅਤੇ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਵਰਤਾਰੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਵੀ ਇਕ ਮੁੱਦਾ ਜੋ ਤਕਰੀਬਨ ਤੀਹ ਕੁ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਉਭਰਿਆ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮੁੱਦਾ ਬਣਾ ਕੇ ਕਈ ਸਰਕਾਰਾਂ ਬਣੀਆਂ ਹਨ, ਨਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਮੁੱਦਾ ਹੈ।
       ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਮਸਲਾ ਕੋਈ ਦਹਾਕਿਆਂ ਜਾਂ ਸਦੀਆਂ ਦਾ ਨਹੀਂ। ਅਫੀਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਤਿੰਨ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਦਾ ਹੈ ਤੇ ਤਕਰੀਬਨ ਇੰਨਾ ਹੀ ਸ਼ਰਾਬ ਦਾ। ਸ਼ਰਾਬ ਤਾਂ ਹੁਣ ਸਾਡੇ ਖਿੱਤੇ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਸ਼ਰਾਬ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਤਾਂ ਹੁਣ ਪ੍ਰਾਹੁਣਾਚਾਰੀ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ। ‘ਖਾਧਾ-ਪੀਤਾ’ ਵਾਲੇ ਅਖਾਣ ਵਿਚ ਸ਼ਰਾਬ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ। ਜਿਥੋਂ ਤਕ ਅਫੀਮ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਇਸ ਦੀ ਖੇਤੀ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਦਵਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਦੋ-ਚਾਰ ਅਮਲੀ ਤਾਂ ਹਰ ਪਿੰਡ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹੇ ਹਨ।
       ਅਸਲ ਵਿਚ, ਨਸ਼ੇ ਉਦੋਂ ਸਮੱਸਿਆ ਬਣ ਕੇ ਉਭਰੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗੈਰ-ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਰੂਪ, ਸਮੈਕ ਤੇ ਹੈਰੋਇਨ ਬਣਨੇ ਤੇ ਮਿਲਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ। ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸਮਾਂ ਨੂੰ ‘ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਯੁੱਧ’ ਤਹਿਤ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾ ਕੇ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜਵਾਨੀ ਦਾ ਘਾਣ ਕਰ ਰਹੀ ਇੰਨੀ ਗੰਭੀਰ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਨੇ ਸੰਜੀਦਗੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਤੇ ਨਤੀਜਾ ਸਾਹਮਣੇ ਹੈ- ਸਮੱਸਿਆ ਜਿਉਂ ਦੀ ਤਿਉਂ ਹੈ। ਹਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਦਾਅਵਿਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਨਸ਼ੇ ਰੋਕੇ ਨਹੀਂ ਜਾ ਰਹੇ। ਕੁਝ ਕੁ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਤਕ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਨੋਰੋਗ ਵਿਭਾਗ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਹੇਠ ਨਸ਼ਾ ਛੁਡਾਊ ਕੇਂਦਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਅੱਜ ਇਹ ਹਰ ਜਿ਼ਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਹਨ ਅਤੇ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜਾਂ ਨਾਲੋਂ ‘ਬਿਹਤਰੀਨ ਨਸ਼ਾ ਛੁਡਾਊ ਕੇਂਦਰ’ ਹਨ। ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਹਿ ਕੇ ਵਡਿਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
       ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਵਧ ਰਹੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਇਕ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦਾ ਪਰਵਾਸ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਆਈਲੈੱਟਸ ਸੈਂਟਰਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਭੇਜਣ ਵਾਲੇ ਏਜੰਟਾਂ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਤੋਂ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰਵਾਸ ਕੋਈ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾ। ਸੌ ਸਾਲਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਅਮਰੀਕਾ ਕੈਨੇਡਾ ਵੱਲ ਉਡਾਣਾਂ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਸਨ, ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵੱਲ ਉਡਾਣਾਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਜਿਸ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਕੁ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਪਰਵਾਸ ਵਧਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਨਵੀਂ ਤਸਵੀਰ ਉੱਭਰ ਰਹੀ ਹੈ।
      ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਪਰਵਾਸ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅਤਿਵਾਦ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਜੁੜਦੀ ਹੈ, ਫਿਰ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦਾ ਇਥੇ ਆ ਕੇ ਡਾਲਰਾਂ ਦੇ ਰੰਗ ਦਿਖਾਉਣ ਨਾਲ ਹੋਰ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਪਾਸੇ ਰਾਹ ਬਣਾਇਆ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਵਿਵਸਥਾ ਨੇ ਇਸ ਪੱਖ ਨੂੰ ਅਣਗੌਲਿਆਂ ਕੀਤਾ ਸਗੋਂ ਅਜਿਹਾ ਮਾਹੌਲ ਉਸਾਰਿਆ ਕਿ ਪਰਵਾਸ ਵੱਲ ਦੌੜ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਗਈ। ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਇੰਨੀ ਕੁ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਨਸ਼ਿਆਂ ਵਾਲੀ ਇਸ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਉੱਡ ਜਾਣ, ਭਾਵੇਂ ਉਹੀ ਮਾਪੇ ਹੁਣ ਪਛਤਾ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਘਰ ਖਾਲੀ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ! ਹੁਣ ਤਾਂ ਟਾਵਾਂ ਟਾਂਵਾਂ ਘਰ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿਥੇ ਕੋਈ ਪੂਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੋਵੇ। ਪਹਿਲਾਂ ਪਰਵਾਸ ਕਰਦੇ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਇਥੋਂ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਵੀ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਹੁਣ ਨੌਜਵਾਨ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਭ ਕੁਝ ਵੇਚ-ਵੱਟ ਕੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਪੁੱਜ ਜਾਣ। ਵਿਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਵੀ ਇਸ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।
    ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਅਕਸਰ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਇਸ ਦਾ ਦੋਸ਼ੀ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਕੁਝ ਕੁ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬਾਂ ਤੋਂ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ
-  ਕੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੋਰ ਵਿਚ, ਰੰਗ-ਬਿਰੰਗੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਸਮਾਂ ਕੱਟਦੇ ਮਸਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ?
-  ਕੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ’ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਜਿ਼ੰਮੇਵਾਰੀ ਦੇਣ ਲਈ ਟੇਕ ਲਾਈ ਬੈਠੇ ਹਨ?
-  ਕੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਇਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਇਹ ਚੰਗੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਪਾਉਣਗੇ?
-  ਕੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਫਾਇਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਜੋਸ਼ੀਲੇ ਨੌਜਵਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨੀਂਦ ਹਰਾਮ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ ਤੇ ਨਸ਼ਿਆਂ ਵਿਚ ਝੂਮਦੇ ਰਹਿਣਗੇ ਤੇ ਆਪਣੀ ਹੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਰੁੱਝੇ ਰਹਿਣਗੇ?
-  ਕੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਨੂੰ ਫਾਇਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸੱਤਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਲਈ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦਾ ਬਾਹੂਬਲ ਵੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਸਮਗਲਿੰਗ ਰਾਹੀਂ ਕਾਲਾ ਪੈਸਾ ਵੀ।
      ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਮੱਥੇਨਜ਼ਰ ਆਪਾਂ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਪਰਿਵਾਰ, ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਕਿਸ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਅਜਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਦੇਖਣ ਦਾ ਚਾਹਵਾਨ ਹੈ। ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੀ ਇਹ ਸੱਤਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ। ਉਹ ਕਿਉਂ ਚਾਹੁਣਗੇ ਕਿ ਹਾਲਾਤ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਤਬਦੀਲੀ ਆਵੇ। ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਬੇਤਹਾਸ਼ਾ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਪਰਵਾਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਬੁੱਢਿਆਂ ਦਾ ਇਕੱਲੇ ਰਹਿ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਨਾਲ ਘੱਟ ਰਹੀ ਪ੍ਰਜਨਣ ਦਰ ਦੀ ਜੋ ਗੱਲ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਜੇ ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਨਸ਼ਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਵਧ ਰਹੀ ਨਿਪੁਸੰਕਤਾ, ਪਰਵਾਸ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਵੀ ਕਾਰਨ ਹਨ।
      ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਹੋਸ਼ ਬਨਾਮ ਜੋਸ਼ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਉਮਰ ਜੋਸ਼ ਦੀ ਹੈ, ਹੋਸ਼ ਦੀ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਗੱਲ ਦਰੁਸਤ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਭਟਕਾਉਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਇਕ ਤੱਥ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਜਿੰਨੀਆਂ ਵੀ ਨਵੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਜਾਂ ਨਵੇਂ ਰਾਹਾਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਹੋਈ ਹੈ, ਉਹ ਚਾਹੇ ਵਿਗਿਆਨ ਸੀ ਜਾਂ ਸਮਾਜ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ, ਉਹ ਰਾਹ ਇਸ ਜਵਾਨੀ ਨੇ ਹੀ ਖੋਜੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਹਨ ਪਰ ਅਸੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਉਮਰ ਦੇ ਜੋਸ਼ੀਲੇ ਪੱਖ ਨੂੰ ਸਿਆਸਤ ਆਪਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵਿੰਗ ਬਣਾ ਕੇ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਸਹੀ ਰਾਹ ਨਾ ਦਿਖਾ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੀੜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੱਧ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
      ਇਸ ਵਿਗੜੇ ਹੋਏ ਮਾਹੌਲ ਨੇ ਜਿਥੇ ਹੋਰ ਨੁਕਸਾਨ ਕੀਤੇ ਹਨ, ਉਥੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਪਰਵਾਸ ਦਾ ਰਾਹ ਵੀ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ। ਹਰ ਸਾਲ ਕੁਝ ਨੌਜਵਾਨ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਭੇਂਟ ਚੜ੍ਹ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਕੁਝ ਪਰਵਾਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਤਾਦਾਦ ਘਟ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਅਸਿੱਧਾ ਪੈਮਾਨਾ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਪ੍ਰਜਨਣ ਅਤੇ ਆਬਾਦੀ ਵਾਧੇ ਦੀ ਦਰ ਕਾਫ਼ੀ ਘਟ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਫਿ਼ਕਰ ਵਾਲਾ ਪੱਖ ਹੈ।
       ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਕਰਨ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛਲੱਗੂ ਸਮਝ ਲਿਆ ਜਾਵੇ, ਇਸ ਦਾ ਇਹ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਕਿ ਵਰਗਲਾਏ ਜਾਣ ਜਾਂ ਕੁਰਾਹੇ ਪਾਏ ਜਾਣ। ਜੇ ਇਹ ਸੱਚ ਭਾਰੂ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੋਸ਼ ਵਰਤਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਵਧੀਆ ਭੱਵਿਖ ਨਹੀਂ ਉਸਾਰ ਰਹੇ। ਜਿਥੇ ਹਰ ਤੀਜਾ ਸ਼ਖਸ ਨਸ਼ੇ ਵਿਚ ਲੱਗਿਆ ਹੋਵੇ, ਪ੍ਰਜਨਣ ਦਰ 1.5 ਹੋ ਗਈ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਤਕਰੀਬਨ ਡੇਢ ਲੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਛੱਡ ਕੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋਣ, ਉਸ ਸੂਬੇ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਿਸੇ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਹੈ, ਇਹ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।
ਸੰਪਰਕ : 98158-08506