ਲੋਹੜੀ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤਿਉਹਾਰ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਵਾਂਗ ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ ਵੀ ਖੇਤੀ, ਮੌਸਮ ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਨਸਲ ਦੇ ਵਧਣ-ਫੁੱਲਣ ਦੀਆਂ ਤਾਂਘਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਆਲ ਦੀ ਰੁੱਤ ਦੇ ਅੱਧ (ਪੋਹ ਦਾ ਆਖ਼ਰੀ ਦਿਨ) ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਣ ਦਾ ਪੁਰਬ ਵੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਆਉਂਦੇ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਦੇ ਰਹੇ। ਇਹ ਲੜਾਈਆਂ ਮਰਦਾਂ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਸਨ। ਖੇਤੀ ਤੇ ਵਪਾਰ ਵਿਚ ਵੀ ਮਰਦਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵੱਧ ਸੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਮਰਦ-ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਮਾਜ ਬਣਿਆ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਸਮੇਂ ਵਿਆਹਾਂ ਅਤੇ ਪੁੱਤਾਂ ਦੇ ਜੰਮਣ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ। ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਵਿਚ ਪੁਰਾਤਨ ਸਮਿਆਂ ਤੋਂ ਅੱਗ/ਅਗਨੀ ਪ੍ਰਤੀ ਪਨਪੇ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਵੀ ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ।
      ਲੋਹੜੀ ਮਨਾਉਣ ਦੇ ਲੋਕ-ਰੂਪ ਅਨੂਠੇ ਸਨ। ਕੁੜੀਆਂ ਤੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀਆਂ ਟੋਲੀਆਂ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਲੋਹੜੀ ਮੰਗਣ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਇਹ ਟੋਲੀਆਂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪਨਪਦੀ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰਕ ਮਿਲਵਰਤਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸਨ। ਟੋਲੀਆਂ ਲੋਹੜੀ ਦੇ ਗੀਤ ਗਾਉਂਦੀਆਂ ਤੇ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਗੁੜ, ਦਾਣੇ, ਪੈਸੇ ਆਦਿ ਇਕੱਠੇ ਕਰਦੀਆਂ। ਲੋਹੜੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਪਾਥੀਆਂ ਤੇ ਲੱਕੜਾਂ ਇਕੱਠੇ ਕਰ ਕੇ ਲੋਹੜੀ ਬਾਲੀ ਜਾਂਦੀ। ਤਿਲ, ਚਿਰਵੜੇ ਤੇ ਮੱਕੀ ਦੇ ਫੁੱਲੇ ਅੱਗ ਵਿਚ ਸੁੱਟੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਗੀਤ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ। ਇਹ ਸੁੱਖ ਆਮ ਮੰਗੀ ਜਾਂਦੀ, ‘‘ਭਰੀ ਆਈਂ ਤੇ ਸੱਖਣੀ ਜਾਈਂ’।’’ ਭਾਵ ਤੂੰ ਨਵੇਂ ਜੀਅ (ਪਹਿਲ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਪੁੱਤ) ਲੈ ਕੇ ਆਈ ਪਰ ਸੱਖਣੀ ਜਾਈਂ ਅਰਥਾਤ ਇਸ ਵਰ੍ਹੇ ਘਰ-ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਮੌਤ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਘਰਾਂ ’ਚ ਪੁੱਤ ਜੰਮੇ ਜਾਂ ਵਿਆਹ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ, ਉਹ ਗੁੜ ਵੰਡਦੇ ਤੇ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਂਦੇ। ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਘਰ ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਲੋਹੜੀ ਮੰਗਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਹੁਣ ਪੁੱਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਧੀਆਂ ਦੀ ਲੋਹੜੀ ਵੀ ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
       ਹਰ ਤਿਉਹਾਰ ਉਸ ਖੇਤਰ ਦੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਲੋਕ-ਗਾਥਾ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਲੋਹੜੀ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਇਕ ਦੁੱਲਾ ਭੱਟੀ ਦੀ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਵਿਰੁੱਧ 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਲੋਹੜੀ ਦਾ ਗੀਤ ‘ਸੁੰਦਰ ਮੁੰਦਰੀਏ, ਤੇਰਾ ਕੌਣ ਵਿਚਾਰਾ, ਦੁੱਲਾ ਭੱਟੀ ਵਾਲਾ’ ਇਸ ਪੁਰਬ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗੀਤ ਹੋ ਨਿੱਬੜਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ-ਮਨ ਨੂੰ ਦੁੱਲੇ ਭੱਟੀ ਦੀ ਅਕਬਰ ਨਾਲ ਹੋਈ ਸ਼ਾਨ ਭਰੀ ਟੱਕਰ ਨਾਲ ਜੋੜੀ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਟੱਕਰ ਦੁੱਲੇ ਦੇ ਪਿਉ ਤੇ ਦਾਦੇ ਨੇ ਵੀ ਲਈ ਸੀ ਅਤੇ ਲੋਕ ਗਾਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪੁੱਠੀਆਂ ਖੱਲਾਂ ਲੁਹਾਈਆਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਘਾਹ-ਫੂਸ ਭਰ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਟੰਗ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਥੇ ਇਹ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਾਰ ਸਿਰਫ਼ ਦੁੱਲੇ ਦੀ ਕਿਉਂ ਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਪਿਉ-ਦਾਦੇ ਜਾਂ ਹੋਰ ਬਾਗ਼ੀਆਂ ਦੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ? ਇਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਉੱਤਰ ਦੇਣਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ ਪਰ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਦੁੱਲੇ ਦੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਆਪਣੇ ਪਿਉ-ਦਾਦੇ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਅਜਿਹੇ ਕੰਮ ਵੀ ਕੀਤੇ ਹੋਣਗੇ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ-ਮਨ ਵਿਚ ਡੂੰਘੇ ਉੱਕਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਦੁੱਲਾ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਾਬਰੀ ਦਾ ਅਜ਼ੀਮ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਿਆ। ਲੋਕ-ਸਿਮਰਤੀ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਮਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਵਿਚ ਇਤਫ਼ਾਕ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਅਹਿਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
       ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਵਸੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਵਡਾਲਾ ਵੀਰਮ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਜੰਮਿਆ ਸ਼ਾਇਰ ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ (1782-1862) ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਈਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਿੱਸੇ ‘ਜੰਗਨਾਮਾ ਸਿੰਘਾਂ ਤੇ ਫਰੰਗੀਆਂ’ ਵਿਚ ਕਲਮਬੰਦ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ‘ਦੁੱਲੇ ਭੱਟੀ ਨੂੰ ਗਾਂਵਦਾ ਜੱਗ ਸਾਰਾ, ਜੈਮਲ ਫੱਤੇ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਨੀ।’ ਦੁੱਲੇ ਭੱਟੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਿੱਸਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਲੁਧਿਆਣਾ ਦੇ ਸੁਧਾਰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਜਿਹੜਾ 1897 ਵਿਚ ਛਪਿਆ। ਗ਼ਲਤੀ ਨਾਲ ਇਸ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਾਲੇ ਗੁਲਾਬਦਾਸੀ ਕਵੀ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਆਰਿਫ਼ ਦੀ ਕਿਰਤ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਇਹ ਕਿੱਸਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਪਨਪਦੇ ਵਿਰੋਧ ਨੂੰ ਵੀ ਅਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਮੋਈ ਬੈਠਾ ਹੈ।
      ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਕਿੱਸੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਇਹ ਵਰਨਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਦੁੱਲੇ ਦੇ ਪਿਤਾ ਫ਼ਰੀਦ ਅਤੇ ਦਾਦੇ ਸਾਂਦਲ (ਰਵਾਇਤ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਂਦਲ ਬਾਰ ਦਾ ਨਾਂ ਦੁੱਲੇ ਦੇ ਦਾਦੇ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਂ ਪਿੰਡੀ ਭੱਟੀਆਂ ਹੈ।) ਦੀਆਂ ਪੁੱਠੀਆਂ ਖੱਲਾਂ ਲੁਹਾ ਕੇ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, ‘‘ਦਿੱਤਾ ਤੁਰਤ ਜਲਾਦਾਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਉਸ ਨੇ, ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ ਇਹ ਕੁਚਾਲ ਯਾਰੋ/ਸਿਰ ਕੱਟ ਕੇ ਤਨ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕਰ ਕੇ, ਪੁੱਠੀ ਲਾਹੁਨੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖਾਲ ਯਾਰੋ/ਸਿਰ ਨਾਲ ਦਰਵਾਜੇ ਦੇ ਟੰਗ ਦੇਣੇ, ਨਾਲ ਖੱਲ ਭਰ ਕੇ ਫੂਸ ਨਾਲ ਯਾਰੋ।’’ ਅਸੀਰੀਅਨ, ਯੂਨਾਨੀ, ਯਹੂਦੀ, ਇਸਾਈ, ਇਸਲਾਮੀ ਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਵਿਚ ਪੁੱਠੀ ਖੱਲ ਲਾਹ ਕੇ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਦੀ ਰਵਾਇਤ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਾਹ ਸ਼ਮਸ ਨੂੰ ਗਜ਼ਨਾ/ਗਜ਼ਨੀ ਦੇ ਹਾਕਮ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸਜ਼ਾ ਬਾਰੇ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, ‘ਸ਼ਮਸ ਦੀ ਖੱਲ ਉਲਟ ਲਹਾਇਓ।’, ‘ਸ਼ਾਹ ਸ਼ਮਸ ਦੀ ਖੱਲ ਲਹਾਇਓ/ਸੂਲੀ ਚਾ ਮਨਸੂਰ ਚੜਾਇਓ।’, ‘ਓਥੇ ਇਕਨਾਂ ਪੋਸ਼ (ਖੱਲ) ਲੁਹਾਈਦੇ/ਇਕ ਆਰਿਆਂ ਨਾਲ ਚਿਰਾਈਦੇ।’
       16ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਲਾਗੇ ਜੰਮੇ ਦੁੱਲੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਲੱਧੀ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਪਿਉ-ਦਾਦੇ ਦੇ ਫਾਹੇ ਲਗਾਏ ਜਾਣ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣੀ। ਉਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਂਗ ਲਗਾਨ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਸਥਾਨਕ ਹਾਕਮਾਂ ’ਤੇ ਹੱਲੇ ਬੋਲੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਲੁੱਟੇ, ਉਹ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਨ ਵਾਲੇ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਲੁੱਟ ਲੈਂਦਾ। ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੀਆਂ ਧੀਆਂ ਸੁੰਦਰੀ ਤੇ ਮੁੰਦਰੀ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਹਾਕਮ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਚਾਚਾ ਬਣ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਇਹ ਗੀਤ ‘ਸੁੰਦਰ ਮੁੰਦਰੀਏ’ ਬਣਿਆ। ਲੁੱਟਿਆ ਮਾਲ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਣ ਸਦਕਾ ਦੁੱਲੇ ਦਾ ਵੱਕਾਰ ਵਧਿਆ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਰ ਜਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਰੌਬਿਨਹੁੱਡ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੁੱਲੇ ਨੇ ਮੁਗਲਾਂ ਅੱਗੇ ਸਿਰ ਨਿਵਾਉਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਫਾਹੇ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
       ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਖ਼ਿੱਤਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ’ਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਕਮ ਦੁਆਰਾ ਪੱਕੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ। ਕੋਈ ਵੀ ਹਮਲਾਵਰ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਜਿੱਤ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਪਹੁੰਚਦਾ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਵਿਦਰੋਹ ਹੋਣ ਲੱਗਦੇ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਨੇ 1585 ਤੋਂ 1599 ਤਕ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਆਗਰਾ ਤੋਂ ਲਾਹੌਰ ਲੈ ਆਂਦੀ। ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਅਕਬਰ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਬਹੁਤ ਵਿਰੋਧਤਾਈਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਸੀ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਉਹ ਅਕਬਰ ਤੋਂ ਆਕੀ ਸਨ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਉਹ ਅਕਬਰ ਦੁਆਰਾ ਕਾਇਮ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਮਨ ਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਰਾਜ ਦੇ ਕਾਇਲ ਸਨ। ਇਸ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ’ਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ-ਮਨ ਅਜੀਬ ਜੁਗਤ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਕਿੱਸੇ ਅਨੁਸਾਰ ਦੁੱਲੇ ਦੇ ਜਨਮ ਸਮੇਂ ਅਕਬਰ ਘਰ ਵੀ ਪੁੱਤਰ ‘ਸ਼ੇਖੂ’ (ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਸਲੀਮ/ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ) ਜੰਮਦਾ ਹੈ। ਨਜ਼ੂਮੀ ਅਕਬਰ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸ਼ੇਖੂ ਨੂੰ ਰਾਜਪੂਤ ਮਾਂ ਦਾ ਦੁੱਧ ਚੁੰਘਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਅਕਬਰ ਸ਼ੇਖੂ ਨੂੰ ਦੁੱਲੇ ਦੀ ਮਾਂ ਲੱਧੀ (ਜਿਸ ਦੇ ਪਤੀ ਅਤੇ ਸਹੁਰੇ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਕਤਲ ਕਰਾਇਆ ਸੀ) ਕੋਲ ਭੇਜ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁੱਲਾ ਤੇ ਸ਼ੇਖੂ ਦੁੱਧ-ਭਰਾ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਕੌਤਕ ਲੋਕ-ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ, ਇਹ ਲੋਕ-ਮਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਹੁਣ ਇਸ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਈ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹੈ।
      ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦੂਜੇ ਅੱਧ ਵਿਚ ਦੁੱਲਾ ਭੁੱਟੀ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਫਿਰ ਨਾਇਕ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰਿਆ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮੇਜਰ ਇਸਹਾਕ ਮੁਹੰਮਦ ਨੇ ਉਸ ਬਾਰੇ ਨਾਟਕ ‘ਕੁਕੂਨਸ’ ਲਿਖਿਆ। ਉਰਦੂ ਦੇ ਉੱਘੇ ਸ਼ਾਇਰ ਫੈਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਫੈਜ਼, ਇਸਹਾਕ ਮੁਹੰਮਦ ਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਤਹਿਤ ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਹੋਈ। ਇਸ ਗਾਥਾ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਜ਼ਮ ਹੁਸੈਨ ਸੱਯਦ ਨੇ ‘ਤਖਤ ਲਾਹੌਰ’ ਨਾਂ ਦੇ ਨਾਟਕ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ। ਪੁਰਾਣੇ ਹਵਾਲੇ ਵਰਤ ਕੇ ਨਜ਼ਮ ਹੁਸੈਨ ਸੱਯਦ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜਦ ਦੁੱਲਾ ਬਾਰ ਵਿਚ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰ ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ (ਮਾਧੋ ਲਾਲ ਹੁਸੈਨ) ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਬੌਧਿਕ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦਾ ਝੰਡਾ ਬੁਲੰਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਦੁੱਲੇ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇਣ ਸਮੇਂ ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ ਉੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਸੀ। ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਗਾਥਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਟਕ ‘ਧਮਕ ਨਗਾਰੇ ਦੀ’ ਵਿਚ ਚਿਤਰਿਆ। ਇਹ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਨਾਟਕ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਇਕ ਨਵਾਂ ਆਰੰਭ ਸੀ, ਇਸ ਦੇ ਗੀਤ ਅਮਰਜੀਤ ਚੰਦਨ ਤੇ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹਰਯਾਰ ਨੇ ਲਿਖੇ ਅਤੇ ਉੱਘੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਬੰਸੀ ਕੌਲ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਨਿਰਦੇਸ਼ਤ ਕੀਤਾ।
       ਲੋਹੜੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਹੜੀ ਮਨਾਉਂਦੇ ਤੇ ਦੁੱਲੇ ਭੱਟੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ‘ਕਿੱਸਾ ਦੁੱਲਾ ਭੱਟੀ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਭਾਵ-ਜੁਗਤ’ ਜਿਹੀ ਯਾਦਗਾਰੀ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਗਿਆਨ ਚੰਦ ਅਨੁਸਾਰ, ‘‘ਦੁੱਲਾ ਉਸ ਰਵਾਇਤ ਦਾ ਲਖਾਇਕ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਧੌਂਸ ਅਤੇ ਦਾਬੇ ਤੋਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਕੀ ਰਹੀ ਹੈ। … ਦੁੱਲਾ ਅਜਿਹੀ ਕਿਸੇ ਤਾਕਤ ਜਾਂ ਹਾਲਾਤ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ, ਜਿਹੜੀ ਕਿਸੇ ਖ਼ੁੱਦਦਾਰ ਬੰਦੇ ਦੀ ਹੋਣੀ ਨੂੰ ਨੀਵਾਂ ਕਰ ਕੇ ਦਿਖਾਏ, ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਹੁੱਜ ਮਾਰੇ।’’ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਵਾਰ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਾਕਤਾਂ ਨਾਲ ਲੋਹਾ ਲਿਆ ਹੈ ਜੋ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਅੰਦਰਲੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਨੀਵਾਂ ਕਰ ਕੇ ਦਿਖਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਖੇਤੀ, ਫ਼ਸਲਾਂ, ਪੁੱਤਰ-ਜਨਮਾਂ ਤੇ ਵਿਆਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਲੋਹੜੀ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਾਬਰੀ ਦੀ ਰਵਾਇਤ ’ਤੇ ਮਾਣ ਕਰਨ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਵੀ ਹੈ।

ਅਸੀਂ ਲੰਘੇ ਐਤਵਾਰ ਇਕ-ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਸਾਲ ਮੁਬਾਰਕ ਕਿਹਾ ਹੈ, 2023 ਨੂੰ ਖੁਸ਼ਆਮਦੀਦ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਨਿਰਭਉ ਤੇ ਨਿਰਵੈਰ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਸਰਬੱਤ ਦੇ ਭਲੇ ਦੀ ਅਰਦਾਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਦੁਹਰਾਇਆ ਹੈ।
2020-21 ਦੇ ਵਰ੍ਹੇ ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਉਹ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਕਈ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਸਹਿਕ ਰਿਹਾ ਸੀ : ਆਪਣੇ ਰੋਹ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਦਾ ਸਲੀਕਾ, ਸਿਰੜ ਤੇ ਸਿਦਕ। ਇਹ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ’ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨ ਦੇ ਪਲ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੀ ਸਿਦਕ ਭਰੀ ਗਵਾਹੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਜਬਰ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।
ਸਾਨੂੰ 2022 ’ਤੇ ਝਾਤੀ ਮਾਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ; 2022 ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਸੱਤਾ ਨਾਲ ਚਿੰਬੜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੱਤਾਧਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਨਕਾਰਿਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਵੇਚ ਖਾਣ ਦਾ ਤਹੱਈਆ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਕੁਝ ਚਿਰ ਇਹ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਪਰ ਅੰਦਰੋਂ-ਅੰਦਰੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਹਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਦਲਣਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ।
ਉਹ ਸਥਿਤੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਉਵੇਂ ਹੀ ਉਪਰਾਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ 2020 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਸੀ। 2022 ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੀ ਦੇਖਿਆ? ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਨੇੜਲਾ ਇਕ ਪਿੰਡ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ 25 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਮੌਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹੋਈਆਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਫੈਲਾਅ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ : ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਓਵਰਡੋਜ਼, ਨਸ਼ੇ ਨਾੜਾਂ ਵਿਚ ਧੱਕਣ ਲਈ ਕਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਕੋ ਸਰਿੰਜ ਕਾਰਨ ਫੈਲੇ ਹੈਪੇਟਾਈਟਸ ਤੇ ਹੋਰ ਰੋਗ। ਉਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਰਪੰਚ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪਿੰਡ ਦੇ ਹਰ ਤੀਜੇ ਘਰ ਵਿਚ ਇਕ ਨਸ਼ੇੜੀ ਹੈ। ਦਸੰਬਰ ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਇਕ ਦੋਸਤ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਸਰਹਾਲੀ ਲਾਗੇ ਇਕ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਓਵਰਡੋਜ਼ ਕਾਰਨ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅੰਦਰ ਦੋ ਮੌਤਾਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਦੋ, ਵੀਹ, ਤੀਹ, ਇਹ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ, ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕਾਂ, ਪੁਲੀਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ, ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਤੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਲਈ ਅੰਕੜੇ ਹਨ, ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਹ ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਉੱਜੜ ਗਏ ਤੇ ਉੱਜੜ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦਾ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਤੱਕਣਾ। ਪੰਜਾਬ ਪੁਲੀਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੀਤੇ ਸਾਲ 729.5 ਕਿੱਲੋ ਹੈਰੋਇਨ ਫੜੀ ਅਤੇ 16,798 ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਤਸਕਰੀ ਕਰਨ ਜਾਂ ਨਸ਼ੇ ਸਪਲਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਕੇਸਾਂ ਵਿਚ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ। ਇਕ ਸਾਲ ਵਿਚ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਨਸ਼ਿਆਂ ਕਾਰਨ ਕਿਸ ਪੱਧਰ ਦਾ ਉਜਾੜਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਦੂਸਰੀ ਸਮੱਸਿਆ ਪਰਵਾਸ ਦੀ ਹੈ, ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਹੋ ਰਿਹਾ ਪਰਵਾਸ। ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਮੱਸਿਆ ਪਰਵਾਸ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਸ ਤੱਥ ਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਨਹੀਂ, ਕੈਨੇਡਾ ਵਿਚ ਹੈ। ਪਰਵਾਸ ਕਰਨਾ ਮਨੁੱਖੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ’ਚੋਂ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਉਦੋਂ ਪਰਵਾਸ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵੱਡੀਆਂ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਬਹੁਤ ਵਾਰ 1845-1855 ਵਿਚ ਆਇਰਲੈਂਡ ਤੋਂ ਅਮਰੀਕਾ ਨੂੰ ਹੋਏ ਪਰਵਾਸ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ 15 ਲੱਖ ਲੋਕ ਆਇਰਲੈਂਡ ਛੱਡ ਕੇ ਅਮਰੀਕਾ ਪਹੁੰਚੇ, ਉਹ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਆਇਰਲੈਂਡ ਵਿਚ ਕਾਲ ਪਿਆ ਸੀ, ਲੋਕ ਭੁੱਖੇ ਮਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਨਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਕਾਲ ਪਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਸੋਕਾ, ਕਿਸੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਡਰ ਕੇ ਇੱਥੋਂ ਭੱਜ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਡਰ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਣਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਣਾ, ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਜ਼ਤ ਭਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ। ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ, ਨਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਫੈਲਾਅ ਤੇ ਪਰਵਾਸ ਤਿੰਨੇ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਇਕ-ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ।
ਪੰਜਾਬੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਪਰਵਾਸ ਬਾਰੇ ਸਹੀ ਅੰਕੜੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ। ਸਰਕਾਰਾਂ ਇਹ ਅੰਕੜੇ ਇਕੱਠੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀਆਂ। ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਸੰਸਦ ਵਿਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ 2016 ਤੋਂ ਫਰਵਰੀ 2021 ਤਕ 9.84 ਲੱਖ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਤੋਂ ਪਰਵਾਸ ਕੀਤਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ 3.79 ਲੱਖ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵੀਜ਼ੇ ’ਤੇ ਗਏ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ 2016 ਵਿਚ ਲਗਭਗ 36,000 ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ 2019 ਵਿਚ 73,000 ਵਿਦਿਆਰਥੀ। 2022 ਵਿਚ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੀ 73,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋਵੇਗੀ। ਜੇ 2022 ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਲਗਭਗ ਇਕ ਲੱਖ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਨਿਕਲੇਗਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਰ ਛੇਵੇਂ ਪਰਿਵਾਰ (ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਲਗਭਗ 60 ਲੱਖ ਪਰਿਵਾਰ ਹਨ) ਦਾ ਇਕ ਬੱਚਾ ਹਰ ਸਾਲ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਨ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਇਕ ਨਵੀਂ ਜੀਵਨ-ਜਾਚ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆ ਰਹੀ ਹੈ, ਪਰਵਾਸ ਉਸ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ, ਜਿਸ ਦਾ ਬੱਚਾ ਵਿਦੇਸ਼ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਆਫ਼ਤ ਤੋਂ ਬਚ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸੰਕਟ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਅਮਲ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀ ਇਸ ਜੀਵਨ-ਜਾਚ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਨਵੀਂ ਜੀਵਨ-ਜਾਚ ਦੀ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟਤਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਹੈ।
ਪਰ ਕੀ ਸਾਰਾ ਕਸੂਰ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਹੈ? ਨਹੀਂ। ਉਹ ਉਸ ਦੁਖਾਂਤ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਜਿਹੜਾ ਸਾਰੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਹੋਣੀ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਾਰਪੋਰੇਟੀ ਵਿਕਾਸ ਮਾਡਲ ਅਤੇ ਸੋਚ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕਤਾ ’ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਉਸ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਭ ਕੁਝ ਮੰਡੀ ਜਾਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਅਦਾਰਿਆਂ ਤੇ ਵਪਾਰਕ ਘਰਾਣਿਆਂ ਦੀ ਦੌਲਤ ਵਧਦੀ ਹੈ, ਕੁਝ ਲੱਖ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਧੀਆ ਨੌਕਰੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਜਦੋਂਕਿ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਲੋਕਾਈ ਨੂੰ ਘੱਟ ਉਜਰਤ ਵਾਲੀਆਂ ਨੌਕਰੀਆਂ ’ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੀਸਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਵਿਚ ਇਹ ਉਜਰਤ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੈ, ਇਹ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਹੀਣਾ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਹੀਣ ਭਾਵਨਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਲਈ ਲੋਕ ਕੈਨੇਡਾ, ਅਮਰੀਕਾ, ਇੰਗਲੈਂਡ, ਆਸਟਰੇਲੀਆ, ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ ਆਦਿ ਵੱਲ ਭੱਜਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਜਬੂਰੀਆਂ ਕਾਰਨ ਪਰਵਾਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉੱਥੇ ਵੀ ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਉਜਰਤ ਵਾਲੀਆਂ ਨੌਕਰੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਉਹ ਉਜਰਤ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਉਜਰਤ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮੰਡੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਸਿਆਸੀ ਜਮਾਤ ਨੇ ਉਜਾੜਿਆ ਹੈ। ਕਈ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਚੁਣੀਂਦਾ ਘਰਾਣਿਆਂ ਨੇ ਦੌਲਤ ਦੇ ਅੰਬਾਰ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਹਨ, ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਰਕਾਰੀ ਨਿਜ਼ਾਮ ’ਚੋਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਸੂਬੇ ਦੇ ਵਿੱਦਿਅਕ ਅਤੇ ਸਿਹਤ-ਸੰਭਾਲ ਦੇ ਢਾਂਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਤੇ ਜਰਜਰਾ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਲੋਕ ਇਸ ਧਰੋਹ ਸਾਹਮਣੇ ਬੇਵੱਸ ਹੋ ਗਏ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਸਿਆਸੀ ਜਮਾਤ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਦੂਰ ਹੁੰਦੀ ਗਈ ਹੈ।
ਇਕ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਹਰ ਪੰਜਾਬੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰਵਾਸ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਪੰਜਾਬੀ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਹੋਣ ’ਤੇ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਹਕੀਕੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਸ ਸਮੇਂ ਪਰਵਾਸ ਕਰ ਰਹੇ ਪੰਜਾਬੀ ਹੁਣ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਛੱਡ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਕੁਝ ਏਦਾਂ ਦੀ ਹੈ :
ਅਸੀਂ ਹਵਾਈ ਅੱਡਿਆਂ ’ਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹਾਂ
ਅਸੀਂ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆਉਣਾ
ਇਹ ਨਾੜੂ ਅਸੀਂ ਵੱਢ ਦਿੱਤਾ ਏ
ਅਸੀਂ ਪਰਦੇਸ ਜਾਵਾਂਗੇ
ਪਿੰਡ ਆਪਣਾ, ਉੱਥੇ ਵਸਾਵਾਂਗੇ
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਣਾ, ਅਰਦਾਸ ਕਰਾਂਗੇ
ਪਿੰਡ ਪਿਛਲਾ, ਵੱਸਦਾ ਰਹੇ
ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਦਾ ਬਾਪੂ ਹੱਸਦਾ ਰਹੇ
ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਨਾਰਾਜ਼ ਨਾ ਹੋਣਾ
ਬਿਰਖ ਤੋਂ ਟੁੱਟ ਰਹੇ ਪੱਤੇ ਹਾਂ ਅਸੀਂ
ਭੰਗੜੇ ਪਾ ਪਾ ਕੇ
ਸਭ ਦਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਦੇ
ਥਈਆ ਥਈਆ ਨੱਚਦੇ
ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਭੁੱਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ
ਭੁੱਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ -
ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬੇ
ਜੱਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ਼
ਰਬਾਬ ’ਚੋਂ ਉੱਠਦੇ ਰਾਗ
ਕੋਈ ਕਿੰਨਾ ਕੁਝ ਯਾਦ ਰੱਖੇ
ਦੁੱਖ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਵੰਡਾਏ ਕੋਈ?
ਅਸੀਂ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ
ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਦੇ ਗੀਤ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਾਂ
ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ‘ਜ਼ਖ਼ਮ ਦਾ ਗੀਤ ਬਣਦਾ ਹੈ/ ਜ਼ੁਲਮ ਦੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼’। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਸ਼ਵ ਮੰਡੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਗੂਆਂ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਸਹਿੰਦੇ ਪਰਵਾਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਮਜਬੂਰੀ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਪਰਵਾਸ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਹਿੰਸਾ ਕਰਨ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਹਿੰਸਾ ਬਾਹਰ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਚਮਕ-ਦਮਕ ਵਾਲੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਉੁਹ ਸੂਖ਼ਮ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਇਸ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਸਹਿ ਰਹੇ ਹਨ।
ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੀ ਰਹਿਣਾ ਹੈ। ਜਾਨ ਮਿਰਡਲ ਨੇ 1960-70ਵਿਆਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਉਗਮੇ ਨਕਸਲੀ ਵਿਦਰੋਹ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਵਿਦਰੋਹ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣਾ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਉਪਜਦੀ ਪੀੜ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਅੱਜ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਭੋਇੰ ਦੀ ਪੀੜ ਤੇ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਪੈਣਾ ਹੈ। ਪੀੜ ਤੇ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ’ਚੋਂ ਹੀ ਲੜਨ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਕਾਰਪੋਰੇਟ-ਸੰਸਾਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਖੇਤੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੇ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਤੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਉੱਭਰਿਆ ਸੀ।
ਸੰਕਟ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਅੱਜ ਵੀ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਿਚ ਨਿਹਿਤ ਹਨ। ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਟੀਚੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਰਕਾਰਾਂ ਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ’ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਔਜ਼ਾਰ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਅਜਿਹੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਲਈ ਵਿਆਪਕ ਲੋਕ-ਏਕੇ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਦੁੱਖ ਤੇ ਪੀੜ ਨਾਲ ਦੋ-ਚਾਰ ਹੋ ਰਹੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ-ਏਕੇ ਵੱਲ ਵਧਣਾ ਹੀ ਪੈਣਾ ਹੈ।

ਨਵਾਂ ਵਰ੍ਹਾ ਚੜ੍ਹਨ ’ਤੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ, ਸਬੰਧੀਆਂ, ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ, ਮਿੱਤਰਾਂ, ਸਾਥੀਆਂ ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਲੋਕਾਈ ਲਈ ਸ਼ੁੱਭ-ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਹਰ ਨਵਾਂ ਸਾਲ ਨਵੀਆਂ ਖ਼ੁਸ਼ੀਆਂ ਤੇ ਖੇੜੇ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਤੇ ਨਵੀਆਂ ਆਸਾਂ-ਉਮੀਦਾਂ, ਸੁਪਨੇ, ਤਰੰਗਾਂ, ਸੁਹਜ, ਸੁੱਖ, ਸੰਤੋਖ, ਗਿਆਨ ਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਬਹੁੜਦਾ ਹੈ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਮੇਲੇ ਲੱਗਦੇ ਤੇ ਲੋਕਾਈ ਵਿਚ ਮੇਲ-ਮਿਲਾਪ ਵਧਦਾ ਹੈ, ਨਵੀਂਆਂ ਤਾਂਘਾਂ ਅੰਗੜਾਈਆਂ ਲੈਂਦੀਆਂ ਤੇ ਖ਼ੁਆਬਾਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਅੰਬਰ ਸਿਰਜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਹੋਣ-ਥੀਣ ਦੇ ਸੂਰਜ ਤੇ ਚੰਦ-ਸਿਤਾਰੇ ਚਮਕਦੇ ਹਨ,  ਉਸ ਦਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਾਇਮ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਪੁਰਾਣੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਚੱਲਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ ਤੇ ਨਵੇਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਜਨਮ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੀ ਲੋਕਾਈ ਮਨੁੱਖਤਾ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।
ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹਰ ਨਵੇਂ ਵਰ੍ਹੇ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਦੁੱਖ-ਦੁਸ਼ਵਾਰੀਆਂ, ਸੰਕਟਾਂ, ਜੰਗਾਂ, ਕਲੇਸ਼ਾਂ, ਕੁਹਜ, ਕੁਟਿਲਤਾ, ਲਾਲਚ, ਓਪਰੇਪਣ, ਅਪਰਾਧਾਂ, ਧੋਖਿਆਂ, ਮੱਕਾਰੀਆਂ ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਲੋਕਾਈ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀਆਂ ਵਧਦੀਆਂ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਹੱਕ ਲਿਤਾੜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਸਮਾਜਿਕ ਕਲੇਸ਼ ਪਨਪਦਾ ਤੇ ਬੇਗ਼ਾਨਗੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਲੋਕ ਬੇਘਰ ਤੇ ਬੇਵਤਨੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਬੰਬਾਂ ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਮਾਰ ਹੇਠ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਘਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਦੇਖ ਕੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਮਹਾਂ-ਕਥਨ ਯਾਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ‘‘ਫਰੀਦਾ ਭੂਮਿ ਰੰਗਾਵਲੀ ਮੰਝਿ ਵਿਸੂਲਾ ਬਾਗ।।’’ ਭਾਵ ਇਹ ਧਰਤ ਤਾਂ ਸੁਹਾਵਣੀ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਵਿਚ ਵਿਹੁਲਾ (ਵਿਸ/ਜ਼ਹਿਰ ਭਰਿਆ) ਬਾਗ਼ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ (ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਹ ਸਲੋਕ ਸ਼ੇਖ਼ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਦੇ ਇਕ ਸਲੋਕ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਉਚਾਰਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਲਕਬ ‘ਫਰੀਦ’ ਵਰਤਿਆ ਹੈ)।
ਫਰਵਰੀ 2022 ਵਿਚ ਰੂਸ ਦੇ ਯੂਕਰੇਨ ’ਤੇ ਹਮਲੇ ਨੇ ਇਹ ਦਰਸਾਇਆ ਕਿ ਅਸੀਂ ਅਜੇ ਵੀ ਜੰਗਾਂ ਤੇ ਤਾਕਤ ਲਈ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਦੇ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਜਿਊਂ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਆਗੂਆਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਅਮਨ ਦੀ ਪੁਕਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਅਮਲ ਵਿਚ ਉਹ ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਕੋਹਣ ਤੇ ਕੁਚਲਣ ਦੀ ਰਾਹ ’ਤੇ ਤੁਰਦੇ ਹਨ, ਲੋਕਾਈ ਨੂੰ ਭਟਕਾਇਆ ਅਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਰਾਹ ’ਤੇ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਜੰਗ ਕਾਰਨ ਮਿਸਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਤਕ ਅਨਾਜ ਦਾ ਸੰਕਟ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਯੂਰੋਪ ਵਿਚ ਊਰਜਾ ਸੰਕਟ ਵਧਿਆ ਤੇ ਭਿਆਨਕ ਤਬਾਹੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਲ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਹੋਰ ਅਹਿਮ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਇਮਰਾਨ ਖ਼ਾਨ ਦਾ ਸੱਤਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਮੂਲ ਦੇ ਰਿਸ਼ੀ ਸੂਨਕ ਦਾ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣਨਾ ਸਨ। ਸ੍ਰੀਲੰਕਾ ਵਿਚ ਭਿਆਨਕ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਭੁੱਖਮਰੀ, ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਅਤੇ ਅਫ਼ਰਾ-ਤਫ਼ਰੀ ਵੱਲ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਰਾਜਪਕਸੇ ਪਰਿਵਾਰ ਸੱਤਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।
ਬਰਾਜ਼ੀਲ ਵਿਚ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਤੇ ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀ ਆਗੂ ਲੂਲਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੀ ਚੋਣ ਜਿੱਤਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਕੋਈ ਇਨਕਲਾਬੀ ਨਹੀਂ ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਜਿੱਤ ਕਾਰਨ ਬੋਲਸੋਨਾਰੋ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਕਿਸਾਨਾਂ, ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਤੇ ਵਣਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ’ਤੇ ਹੋ ਰਹੇ ਭਿਆਨਕ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਠੱਲ੍ਹ ਪਵੇਗੀ। ਜਿੱਥੇ ਬਰਾਜ਼ੀਲ ਵਿਚ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ, ਉੱਥੇ ਸਾਲ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥਕੰਡੇ ਅਪਣਾ ਕੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਆਗੂ ਬੈਂਜਾਮਿਨ ਨੇਤਨਯਾਹੂ ਫਿਰ ਇਸਰਾਈਲ ਵਿਚ ਸੱਤਾ ’ਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਸ ਸਾਲ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਘਟਨਾ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਵੱਡੀ ਜਿੱਤ ਸੀ; ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੀ ਸੱਤਾ ’ਤੇ 70 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਚਲੀ ਆ ਰਹੀ ਇਜਾਰੇਦਾਰੀ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਕੇ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਵਾਗਡੋਰ ‘ਆਪ’ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਰਵਾਇਤੀ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੂੰ ਨਕਾਰਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਫੈਲੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਨਾਂਹ-ਪੱਖੀ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਪਰਿਵਾਰਵਾਦ, ਰਿਸ਼ਵਤਖੋਰੀ, ਸੱਤਾ-ਮੋਹ, ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰੀ, ਦੌਲਤ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਦੀ ਦੌੜ ਆਦਿ ਪ੍ਰਤੀ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ। ਭਗਵੰਤ ਸਿੰਘ ਮਾਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨੌਜਵਾਨ ਆਗੂ ਮਿਲਿਆ। ‘ਆਪ’ ਨੇ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਿਸ਼ਵਤਖੋਰੀ ਵਿਰੁੱਧ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਢੀ ਹੈ ਪਰ ਬਾਕੀ ਦੇ ਮੁਹਾਜ਼ਾਂ ’ਤੇ ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਵਾਅਦਿਆਂ ਨੂੰ ਅਜੇ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਨਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਫੈਲਾਅ ਤੇ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਹੋਂਦ ਲਈ ਸੰਕਟ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਵਰਗ ਅੱਜ ਵੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਪਰਵਾਸ ਸਿਖ਼ਰਾਂ ਛੂਹ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਪਣਾ ਭਵਿੱਖ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਰੀਝ ਅਜੇ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ।
ਗੁਜਰਾਤ ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਫਿਰ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਆਈ। 24 ਸਾਲਾਂ (1998) ਤੋਂ ਸੱਤਾ ’ਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਭਾਜਪਾ ਲਈ ਇਹ ਜਿੱਤ ਬਹੁਤ ਅਹਿਮ ਸੀ/ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਉਸ ਦੁਆਰਾ 2024 ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਲਈ ਜੇਤੂ ਬਿਰਤਾਂਤ ਸਿਰਜਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋਣੀ ਸੀ। ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਜਿੱਤ ਨੇ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ/ਹਸਤੀ ਦੀ ਧਰਵਾਸ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਪਾਰਟੀ ਦੁਆਰਾ ਰਾਹੁਲ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ‘ਭਾਰਤ ਜੋੜੋ ਯਾਤਰਾ’ ਇਕ ਹੋਰ ਅਹਿਮ ਘਟਨਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਕਈ ਦਹਾਕਿਆਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਰਵਾਇਤੀ ਚੋਣਾਂ ’ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਸਿਆਸਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵੱਖਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਹੈ। ਦਿੱਲੀ ਨਗਰ ਨਿਗਮ ਵਿਚ ਭਾਜਪਾ ਦੀ ਹਾਰ ਨੇ ਵੀ ਭਾਜਪਾ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜਿਆ ਪਰ ਪਾਰਟੀ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੌਮੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿਚੋਂ ਮਨਫ਼ੀ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਲ ਦਰੋਪਦੀ ਮੁਰਮੂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਬਣੇ; ਉਹ ਆਦਿਵਾਸੀ/ਕਬਾਇਲੀ ਵਰਗ ’ਚੋਂ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਬਣਨ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਮਹਿਲਾ ਹੈ।
ਜਿੱਥੇ ‘ਆਪ’ ਦੀ ਜਿੱਤ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਲਈ ਆਸਾਂ-ਉਮੀਦਾਂ ਦਾ ਨਵਾਂ ਸੰਸਾਰ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ, ਉੱਥੇ ਗਾਇਕ ਸਿੱਧੂ ਮੂਸੇਵਾਲਾ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਰੋਹ ਨੇ ਸੰਗਰੂਰ ਵਿਚ ਹੋਈ ਲੋਕ ਸਭਾ ਦੀ ਜ਼ਿਮਨੀ ਚੋਣ ਵਿਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੇ ਆਗੂ ਸਿਮਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮਾਨ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਦਿਵਾਈ। ਜ਼ੀਰੇ ਵਿਚ ਸ਼ਰਾਬ ਫੈਕਟਰੀ ਵਿਰੁੱਧ ਲੱਗੇ ਮੋਰਚੇ ਨੇ ਇਸ ਅਹਿਮ ਤੱਥ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ 2020 ਤੋਂ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਯੁੱਧ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਕ ਪਾਸੇ ਕਾਰਪੋਰੇਟਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲਾ ਵਿਕਾਸ ਮਾਡਲ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਹੈ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਨ ਤੇ ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਲੋਕਾਈ ਦੀ ਚਾਹਤ। 2020-21 ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਹੁਣ ਜ਼ੀਰੇ ਵਿਚ ਚੱਲ ਰਹੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੇ ਕਾਰਪੋਰੇਟੀ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚਲੇ ਦਵੰਦ ਦੇ ਨਕਸ਼ ਗੂੜ੍ਹੇ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਆਖ਼ਰੀ ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਜਲੰਧਰ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਲਤੀਫ਼ਪੁਰੇ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਪੰਜਾਹ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦਾ ਦਰਦਨਾਕ ਉਜਾੜਾ ਵੀ ਦੇਖਿਆ। ਇਹ ਲੋਕ 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਵੇਲੇ ਸਿਆਲਕੋਟ ਤੋਂ ਉੱਜੜ ਕੇ ਆਏ ਬੇਜ਼ਮੀਨੇ ਲੋਕ ਸਨ/ਹਨ, ਉਹ ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਬਾਹਰ ਉਸ ਥਾਂ ’ਤੇ ਵੱਸ ਗਏ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਛੱਡ ਕੇ ਗਏ ਸਨ ਪਰ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੱਤਾਧਾਰੀਆਂ ਨੇ ਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉੱਜੜ ਕੇ ਆਉਣ ਦੀ ਹਕੀਕਤ ਨੂੰ ਗੌਲਿਆ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਜ਼ਮੀਨ-ਜਾਇਦਾਦ ਤੋਂ ਵਿਰਵੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਥੋੜ੍ਹੀ-ਬਹੁਤ ਥਾਂ ’ਤੇ ਘਰ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਹੱਕ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ।
ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ, ‘‘ਜਿਮੀ ਪੁਛੈ ਅਸਮਾਨ ਫਰੀਦਾ ਖੇਵਟ ਕਿੰਨਿ ਗਏ।।’’ ਭਾਵ ਜ਼ਮੀਨ ਅਸਮਾਨ ਨੂੰ ਪੁੱਛਦੀ ਹੈ (ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਅਸਮਾਨ ਗਵਾਹ ਹਨ) ਕਿ ਕਿੰਨੇ ਮਲਾਹ (ਭਾਵ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਕਹਾਉਣ ਵਾਲੇ) ਇੱਥੋਂ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ? ਇਸ ਦੁਨੀਆ ’ਤੇ ਆਉਣਾ-ਜਾਣਾ ਤੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਗੇੜ ਦਾ ਚੱਲਣਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸੱਚ ਹਨ ਪਰ ਨਾਲ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਮਨੁੱਖ ਹੋਣ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਵੀ ਸਦਾ ਚੱਲਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਲੋਕ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨਿਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਦੇ ਤੇ ਆਪਣੇ ਮਨੁੱਖ ਹੋਣ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦੇ ਆਏ ਹਨ। ਖ਼ੁਦ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ, ‘‘ਜਿੰਨਾ੍ ਨੈਣ ਨੀਂਦ੍ਰਾਵਲੇ ਤਿਨਾ੍ ਮਿਲਣੁ ਕੁਆਉ।।’’ ਭਾਵ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੈਣ ਨੀਂਦ ਨਾਲ ਘੁੱਟੇ ਹੋਏ ਹੋਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ (ਮਿਲਣੁ) ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਲੋਕ ਅਧਿਆਤਮਕ ਰੰਗਤ ਵਾਲਾ ਹੈ ਪਰ ਜੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਹੋਣਾ ਪੈਣਾ ਹੈ, ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ/ਨੈਣ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖਣੀਆਂ ਪੈਣੀਆਂ ਹਨ। ਲੋਕ-ਸਿਰੜ ਦੇ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਵਿਚ ਹੀ ਲੋਕਾਈ ਦਾ ਬਚਾਓ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਜਿਊਣਾ ਹੈ, ਅਜਿਹਾ ਜਿਊਣਾ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਹੋਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅਣਹੋਇਆਂ ਦੀ ਹੋਣੀ ਭੁਗਤਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀਆਂ ਆਸਾਂ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਵਰ੍ਹੇ ਵਿਚ ਬੂਰ ਪਵੇ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦੇ ਫੁੱਲ-ਫਲ ਮਹਿਕਣ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਸਾਰੀ ਲੋਕਾਈ ਆਪਣੇ ਚੰਗੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਉਮੀਦ ਵਿਚ ਪੁਰਾਣੇ ਸਾਲ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਨਵੇਂ ਸਾਲ ਦੀ ਤੋਰ ’ਚੋਂ ਆਪਣਾ ਭਵਿੱਖ ਤਲਾਸ਼ ਰਹੀ ਹੈ।
ਹਰ 365/366 ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਨਵਾਂ ਵਰ੍ਹਾ ਚੜ੍ਹਦਾ ਹੈ, ਰੁੱਤਾਂ ਬਦਲਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਹ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪਹਾੜੇ ਹਨ ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕਾਇਆ ਅਤੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੇ ਰੁੱਤਾਂ ਦੇ ਗੇੜ ਵਿਚ ਜੋ ਧੜਕਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮਨੁੱਖਤਾ। ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰ ਨਜ਼ਮ ਹੁਸੈਨ ਸੱਯਦ ਅਨੁਸਾਰ ‘‘ਰੁੱਤ ਕਰਦੀ ਨਿਤ ਲੇਖਾ/ ਰੁਤ ਪੜ੍ਹਦੀ ਆਪ ਪਹਾੜੇ/... ਰੁੱਤ ਵੇਸ ਪੁਰਾਣੇ ਕਰਦੀ ਢੇਰੀਆਂ/ ਨੰਗੇ ਬੰਦੇ ਕੱਢ ਕੱਢ ਪਾਲ ਖਲਾਰਦੀ (ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਦੀ)/ ਨੰਗਿਆਂ ਬੰਦਿਆਂ ਉਪਰੋਂ ਪਾਣੀ ਵਾਰਦੀ/ ਜਾਓ, ਅੱਜ ਜੰਮਿਓਂ/... ਰੰਗ ਤੁਸਾਡਾ, ਰੰਗ ਜਗਤ ਦਾ ਹੋਸੀ/ ਹੱਥ ਤੁਸਾਡੇ/ ਮੁੜਕੇ ਲਿਖਸਨ ਲੇਖ ਬੰਦੇ ਦੇ।’’ ਇਸ ਨਵੇਂ ਵਰ੍ਹੇ ਵਿਚ ਵੀ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਕਰਮਾਂ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਨੇ ਹੀ ਲੋਕਾਈ ਦੇ ਲੇਖ ਲਿਖਣੇ ਹਨ। ਨਵਾਂ ਸਾਲ ਮੁਬਾਰਕ।

ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਲੂੰਹਦੀਆਂ ਰਾਹਾਂ ’ਤੇ ਤੁਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਲੋਕਾਈ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਸੱਤਾ ਤੇ ਧਨ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਅਗਨ-ਸੰਸਾਰ ’ਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਕਾਰਪੋਰੇਟੀ ਲੁੱਟ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਹੈ, ਇਹ ਸੱਤਾ ਤੇ ਹਉਮੈ ਦੇ ਸੰਗਮ ’ਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਗਲ-ਘੁੱਟਵੇਂ ਭੈਅ ਦਾ ਉਹ ਸੰਸਾਰ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਕਰ ਕੇ ਚੁੱਪ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪਸਰੀ ਵਿਆਪਕ ਚੁੱਪ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੇਲਿਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਈ ਹੈ।

ਇਸ ਚੁੱਪ ਵਿਚ ਬੋਲ ਵੀ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ : ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅਸਲੀ ਰੋਹ-ਵਿਦਰੋਹ ਅਤੇ ਮਸਨੂਈ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਬੋਲ। ਮਸਨੂਈ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਬੋਲ ਬਹੁਤ ਉੱਚੇ ਤੇ ਘੜੀ-ਘੜਾਈ ਸ਼ਬਦ-ਘਾੜਤ ’ਚੋਂ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਲੋਕਾਈ ਦੇ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਪਲਦਾ ਦਰਦ ਤੇ ਚੁੱਪ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰੋਹ ਲੁਕਾਈ ਬੈਠਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
      ਹੱਕ-ਸੱਚ ਲਈ ਉੱਠਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲੰਮੇ ਸਫ਼ਰ ’ਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੜਾਅ ਤੈਅ ਕਰਨੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਨੂੰ ਲੋਕ-ਸੁਫ਼ਨਿਆਂ ਤੇ ਲੋਕ-ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਦਿਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਉੱਸਰੇ ਸੱਤਾ ਦੇ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਨਿਰਖ-ਪਰਖ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਆਪਣੇ ਹੋਣ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸਲੀਅਤ ਵਿਚ ਉਹ ਹੋ ਵੀ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ, ਜੇ ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਸ਼ਾਇਰ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ :
ਕਲਪਨਾ ਕਰੋ
ਕਿ ਆਵਾਜ਼ ਹੋ ਤੁਸੀਂ
ਡਰੀ ਹੋਈ, ਬੋਲਾਂ ਨਾਲ ਲੜੀ ਹੋਈ
ਧੁੰਦਲਾਈਆਂ ਅੱਖਾਂ ’ਚ ਕੰਬਦੇ ਹੰਝੂ ਵਰਗੀ
ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਰਘੀ ਮੁਰਝਾ ਗਈ ਹੋਵੇ
ਸੱਤਾ ਜਿਸ ਵਿਚ
ਸੁੰਝ ਦਾ ਫੁੱਲ ਸਜਾ ਗਈ ਹੋਵੇ
ਜਾਂ ਆਵਾਜ਼ ਹੋ ਤੁਸੀਂ
ਬੁਲੰਦ ਆਵਾਜ਼
ਉੱਠਦੀ, ਚੁੱਪ ਦੀਆਂ ਅਗਨ-ਪਹਾੜੀਆਂ ’ਚੋਂ
ਬਲਦੇ ਲਹੂ ’ਚੋਂ, ਧੜਕਦੀਆਂ ਨਾੜੀਆਂ ’ਚੋਂ
ਹੱਕ ਮੰਗਦੇ ਹੱਥਾਂ ’ਚੋਂ
ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਲੋਚਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ’ਚੋਂ
ਸਲਾਮਤੀ ਸੁਖਦੀਆਂ ਰੱਖਾਂ ’ਚੋਂ
ਆਵਾਜ਼ ਹੋ ਤੁਸੀਂ
ਆਵਾਜ਼, ਜੋ ਦੇਵੇ
ਅਲਗੋਜ਼ੇ ਵਜਾਉਂਦੇ ਹੋਠਾਂ ਨੂੰ
ਹੇਕਾਂ ਦੀ ਨਮੀ
ਦੇਵੇ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਉਮੰਗ
ਬੋਲਾਂ ਨੂੰ ਰੰਗ
ਜੀਭ ਨੂੰ ਤੇਹ
ਸੰਘ ਨੂੰ ਰੋਹ
ਨ੍ਹੇਰੇ ਨੂੰ ਲੋਅ
ਆਵਾਜ਼ ਹੋ ਤੁਸੀਂ
ਕਲਪਨਾ ਕਰੋ
ਅਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਤਾਂ ਹੀ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜੇ ਲੜਨ ਦੀ ਸੂਝ-ਸਮਝ ਤੇ ਜੇਰਾ, ਦੋਵੇਂ ਹੋਣ। ਅਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤੇ ਬਣਾਉਣ ’ਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਸਮੂਹਿਕ ਆਵਾਜ਼ ’ਚੋਂ ਉਗਮਦੀ ਹੈ,  ਨਜ਼ਮ ਹੁਸੈਨ ਸੱਯਦ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ, ‘‘ਸਾਂਝ ਬਿਨਾ ਸਭ ਵਾਂਝ, ਮੀਆਂ ਮਰਦਾਨਿਆ, ਸਾਂਝ ਬਿਨਾਂ ਸਭ ਵਾਂਝ।’’ ਸਾਂਝ ਬਿਨਾਂ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰੇਮ ਤੇ ਆਸਾਂ ਦੇ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਅਸੀਂ ਉਮੰਗਾਂ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ, ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ, ਪਿਆਰ-ਮੁਹੱਬਤ ਤੇ ਹੱਕ-ਸੱਚ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ। ਸਾਂਝ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪੀੜ ਤੇ ਦੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਦਾ ਹੌਂਸਲਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੱਤਾ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਬੋਲਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਜੇ ਉਹ ਨਾ ਬੋਲਣ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਕਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਅਮਰੀਕੀ ਲੇਖਿਕਾ ਜ਼ੋਰਾ ਨੀਲ ਕਰਸਟਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਦੁੱਖ ਬਾਰੇ ਚੁੱਪ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਉਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਾਰ ਦੇਣਗੇ ਤੇ ਆਖਣਗੇ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਜ਼ਾ ਆਇਆ (If you are silent about your pain, they will kill you and say you enjoyed it)।’’
ਸਾਂਝ ਦੀ ਲੋੜ ਉਦੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਲੋਕ-ਹੱਕਾਂ ਨੂੰ ਲਤਾੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਕਰਾ ਕੇ ਭੈਅ ਦੇ ਮਹਿਲ ਉਸਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ, ਸਵਾਲ ਕਰਦੀ ਜੀਭ ਨੂੰ ਕੱਟਣ-ਟੁੱਕਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਅਜਿਹੇ ਵੇਲਿਆਂ ’ਚੋਂ ਹੀ ਗੁਜ਼ਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਇਸੇ ਲਈ ਇਹ ਸਮਾਂ ਸਾਂਝ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਮੰਚ ਉਸਾਰਨ ਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਹੋਰ ‘ਲਤੀਫ਼ਪੁਰੇ’ ਨਾ ਵਾਪਰਨ, ਇਹ ਸਾਂਝ ਦੇ ਨਵੇਂ ‘ਸਿੰਘੂ’ ਤੇ ‘ਟਿਕਰੀ’ ਸਿਰਜਣ ਦਾ ਵੇਲਾ ਹੈ, ਲੋਕ-ਹੱਕ ਲਈ ਕੱਚੀਆਂ ਗੜ੍ਹੀਆਂ ਉਸਾਰਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੈ।
ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਅਸੀਂ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਜੁਝਾਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਹੋਰ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਕੱਚੀ ਗੜ੍ਹੀ ਵਿਚ ਹੋਈਆਂ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਫਤਿਹ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨੀਂਹਾਂ ’ਚ ਚਿਣੇ ਜਾਣ ਦੀਆਂ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਸਾਡੇ ਚੇਤਿਆਂ ਵਿਚ ਉੱਭਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਠੰਢੇ ਕਹਿਰਵਾਨ ਬੁਰਜ ਵਿਚ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਯਾਦ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ, ਮਲਕਪੁਰ ਰੰਘੜਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਲੜਾਈਆਂ ਵਿਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ। ਤਿੰਨ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭੋਗੇ ਡੂੰਘੇ ਦੁੱਖ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਉੱਭਰਦਾ ਹੈ। ਮਾਛੀਵਾੜੇ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ’ਚੋਂ ਉੱਠਦੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ‘‘ਮਿਤ੍ਰ ਪਿਆਰੇ ਨੂੰ ਹਾਲ ਮੁਰੀਦਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ।। ਤੁਧੁ ਬਿਨੁ ਰੋਗੁ ਰਜਾਈਆਂ ਦਾ ਓਢਣ ਨਾਗ ਨਿਵਾਸਾਂ ਦੇ ਰਹਿਣਾ।। ਸੂਲ ਸੁਰਾਹੀ ਖੰਜਰੁ ਪਿਆਲਾ ਬਿੰਗ ਕਸਾਈਆਂ ਦਾ ਸਹਿਣਾ।। ਯਾਰੜੇ ਦਾ ਸਾਨੂੰ ਸਥਰੁ ਚੰਗਾ ਭੱਠ ਖੇੜਿਆਂ ਦਾ ਰਹਿਣਾ।।’’ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਗੂੰਜਦਾ ਆਇਆ ਹੈ, ਸਾਨੂੰ ਯਾਰੜੇ ਦਾ ਸੱਥਰ ਚੰਗਾ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਖੇੜਿਆਂ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਯਾਰਾਂ, ਦੋਸਤਾਂ, ਸਾਥੀਆਂ ਤੇ ਪਿਆਰੇ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਸੱਥਰਾਂ ’ਤੇ ਰਹਿਣ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਹੈ ਪੰਜਾਬ।
ਦਸੰਬਰ ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ : ਗ਼ਦਰੀ ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕੀਨੀਆ ਵਿਚ ਫਾਂਸੀ (1915), ਇਨਕਲਾਬੀ ਮੱਖਣ ਲਾਲ ਦੀ ਹਜ਼ਾਰੀ ਬਾਗ਼ ਵਿਚ ਸ਼ਹੀਦੀ (1919), ਬੱਬਰ ਅਕਾਲੀ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਪੰਡੋਰੀ ਨਿੱਝਰਾਂ, ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਕੋਟ ਫਤੂਹੀ ਅਤੇ ਸਾਧਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ (1924), ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਜੋਤਿਸ਼ ਚੰਦਰ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ (1924), ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ ਦੇ ਆਗੂ ਰਾਜਿੰਦਰ ਲਹਿਰੀ ਨੂੰ ਗੋਂਡਾ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਫਾਂਸੀ (1927), ਕਾਕੋਰੀ ਕੇਸ ਵਿਚ ਅਸ਼ਫਾਕ ਉੱਲਾ, ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਬਿਲਮਿਲ ਤੇ ਰੋਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ (1927) ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਦਾ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹੁਤੀਆਂ ਦਾ ਨਹੀਂ।
ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਹਰ ਦਿਨ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਦਿਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਕੁਝ ਯਾਦਾਂ ਕੁਝ ਖ਼ਾਸ ਦਿਨਾਂ ਤੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। 1914 ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਵਿਰੁੱਧ ਜੰਗ ਕਰਨ ਦਾ ਵੱਡਾ ਅਹਿਦ ਕੀਤਾ। 1914 ਵਿਚ ਇਸੇ ਮਹੀਨੇ (ਦਸੰਬਰ) ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਗਣੇਸ਼ ਪਿੰਗਲੇ, ਭਾਈ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਚੁੱਘਾ, ਭਾਈ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਤੇ ਪਰਮਾਨੰਦ ਝਾਂਸੀ ਨੇ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਬੰਗਾਲ ਤੋਂ ਰਾਸ ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਸੱਦਿਆ ਜਾਵੇ। ਇਹ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਾਂਝ ਦੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਸੀ।
ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਸੋਧ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਰੁੱਧ ਸ਼ਾਹੀਨ ਬਾਗ਼ ਵਿਚ ਮੋਰਚਾ ਲਗਾਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਮੋਰਚੇ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਪਾਈ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਨੇ ਜਮਹੂਰੀ ਸਾਂਝ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। 2020 ਵਿਚ ਇਹ ਮਹੀਨਾ ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣੇ ਤੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਖੇਤੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਸਿੰਘੂ, ਟਿੱਕਰੀ ਤੇ ਗਾਜ਼ੀਪੁਰ ਦੀਆਂ ਹੱਡ-ਚੀਰਵੀਆਂ ਰਾਤਾਂ ਵਿਚ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਅਸਮਾਨ ਹੇਠ ਬਿਤਾਇਆ ਸੀ। ਨਵੰਬਰ 2021 ਵਿਚ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਕਾਨੂੰਨ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 11 ਦਸੰਬਰ 2021 ਨੂੰ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਫਤਿਹ ਦਿਵਸ ਮਨਾਉਂਦਿਆਂ ਵਾਪਸ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਚਾਲੇ ਪਾਏ ਸਨ।
ਇਸ ਸਾਲ ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਹੀ ਅਸੀਂ ਲਤੀਫ਼ਪੁਰਾ ਉੱਜੜਦਾ ਵੇਖਿਆ ਹੈ, ਨਾਲ ਹੀ ਜ਼ੀਰੇ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਮੋਰਚੇ ’ਤੇ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਭਖਿਆ ਹੈ। ਉੱਜੜਨ ਵਾਲਿਆਂ ਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਸਾਂਝ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਲੋਕ-ਆਵਾਜ਼ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਸਾਂਝ ਦੇ ਸੰਸਾਰ ’ਚੋਂ ਉੱਠੀ ਹੈ। ਇਕ ਹੋਰ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਪਿਛਲੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ (2020, 2021, 2022) ਤੋਂ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਦਰਪੇਸ਼ ਸਭ ਤੋਂ ਡੂੰਘੇ ਸੰਕਟ ਕਿ ਕੀ ਕਾਰਪੋਰੇਟੀ ਵਿਕਾਸ ਮਾਡਲ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਕੁਦਰਤ, ਖੇਤੀ, ਖੇਤਾਂ ਆਦਿ ਨਾਲ ਆਦਿ-ਜੁਗਾਦ ਦਾ ਬਣਿਆ ਰਿਸ਼ਤਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। 2020 ਵਿਚ ਇਹ ਸਵਾਲ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਖੇਤੀ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕਾਰਪੋਰੇਟੀ ਦਖ਼ਲ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾ ਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਪਰ ਜ਼ੀਰੇ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਇਹ ਸਵਾਲ ਅਨੋਖੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉੱਭਰਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਦਾ ਹਕੀਕੀ ਰੂਪ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਕਾਨੂੰਨ, ਸੱਤਾ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਬਾਰੇ ਬਣਾਏ ਸਾਡੇ ਮਾਪਦੰਡ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਫੈਕਟਰੀ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਖਲੋਤੇ ਹਨ ਤੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਹਨ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝ।
ਸੱਤਾ ਨਾ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਸਾਂਝ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਸਾਂਝ ’ਚੋਂ ਉੱਠਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ‘ਗ਼ਲਤ’ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਲਤੀਫ਼ਪੁਰੇ ਤੇ ਜ਼ੀਰੇ ਵਿਚ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਲੋਕਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਨਾਲ ਲੋਕ-ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਝੁਠਲਾਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ, ‘‘ਨਾਨਕ ਗਲੀ ਕੂੜੀਈ ਕੂੜੋ ਪਲੈ ਪਾਇ।।’’ ਭਾਵ ਝੂਠੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਕੇਵਲ ਝੂਠ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਕੂੜ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਾਈਆਂ ਲੜਦੇ ਆਏ ਹਨ। ਜਬਰ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਰਸੇ ਵਿਚ ਮਿਲਿਆ ਹੈ, ਸੰਘਰਸ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੂਹ ਦਾ ਖਮੀਰ ਹੈ, ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੂਹਾਨੀ ਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਜਿਊਂਦੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚ ਦੀ ਰਾਹ ’ਤੇ ਚੱਲਣ ਦੀ ਸੇਧ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਨੇਕੀ, ਸੱਚ ਤੇ ਸੱਚੇ ਅਮਲ ਖ਼ਰੀਦੇ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੇ। ਇਹ ਬੰਦੇ ਨੇ ਆਪ ਕਮਾਉਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸੱਚ ਤੇ ਸੱਚੇ ਅਮਲ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਾਧਨ-ਵਿਹੂਣੀ ਲੋਕਾਈ ਨਾਲ ਖਲੋਣ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਵਿਚ ਪਏ ਹਨ। ਗੁਰੂ-ਵਾਕ ਹੈ, ‘‘ਮੋਲਿੁ ਅਮੋੁਲੁ ਨ ਪਾਈਐ ਵਣਜਿ ਨ ਲੀਜੈ ਹਾਟ।’’ ਭਾਵ ਅਮੋਲਕ ਨੇਕੀਆਂ ਕੋਈ ਵੀ ਮੁੱਲ ਦੇਣ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ, ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਦੁਕਾਨ ਤੋਂ ਖ਼ਰੀਦੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਦੇਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 2020-21 ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ ਦੌਰਾਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਅਤੇ ਨਿਰਭਉ ਤੇ ਨਿਰਵੈਰ ਹੋਣ ਦਾ ਜਲੌਅ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮਾਣ-ਸ੍ਵੈਮਾਣ ਕਾਇਮ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਸਾਂਝ/ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਤੇ ਅਨਿਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਨ ਦੇ ਅਸੂਲਾਂ ’ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਵਿਰਸੇ ਵਿਚ ਮਿਲੀ ਨਾਬਰੀ ਦੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਅਮਲ ਵਿਚ ਢਾਲਿਆ ਹੈ। ਔਖੇ ਵੇਲਿਆਂ ਵਿਚ ਇਹ ਅਮਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਢਾਲ ਬਣੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਣਦੇ ਰਹਿਣਗੇ। ਹਾਲਾਤ ਦੇ ਥਪੇੜੇ ਖਾਣ, ਦੁੱਖ-ਦੁਸ਼ਵਾਰੀਆਂ ਝੱਲਣ ਅਤੇ ਅਨੇਕ ਸੀਮਾਵਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਪੰਜਾਬੀ ਅਜਿਹਾ ਕੁਝ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਸਿਰ ਉੱਚਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਹਿਣ ਜੋਗੇ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ, ‘‘ਇਹ ਹੈ ਸਾਡਾ ਪੰਜਾਬ।’’ ਜਬਰ, ਡਰ ਤੇ ਭੈਅ ਦੇ ਉਸਾਰ ਉੱਸਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ, ਆਪਣੀ ਸਾਂਝ ਦੀ ਤਾਕਤ ਸਦਕਾ ਬਾਬਾ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸੱਚ ਦਾ ਲੜ ਫੜਦੇ ਰਹੇ ਹਨ, ‘‘ਸੱਚ ਆਖ ਮਨਾ ਕਿਉਂ ਡਰਨਾ ਏ/ ਇਸ ਸੱਚ ਪਿੱਛੇ ਤੂੰ ਤਰਨਾ ਏ/ ਸੱਚ ਸਦਾ ਆਬਾਦੀ ਕਰਨਾ ਏਂ/ ਸੱਚ ਵਸਤ ਅਚੰਭਾ ਆਏ।’’ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਸੱਚ ਵਾਸਤੇ ਲੜਨ ਦੀ ਸਿੱਕ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਆਬਾਦ ਰੱਖਣਾ ਹੈ।
(ਧੰਨਵਾਦ : ਅਮੋਲਕ ਸਿੰਘ)

ਮੈਂ ਪੁਲੀਸ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਦੇ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਿਚ 1988 ਵਿਚ ਮੇਘਾਲਿਆ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸ਼ਿਲੌਂਗ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਸ਼ਿਲੌਂਗ ਵਿਚ ਇਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਰਾਜ ਭਵਨ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੈ, ਮੈਂ ਹਰੇਕ ਗੁਰਪੁਰਬ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਉੱਥੇ ਜਾਂਦਾ। ਫਿਰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਸ਼ਿਲੌਂਗ ਵਿਚ ਹੋਰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵੀ ਹਨ। ਇਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਿਲੌਂਗ ਦੇ ਵਪਾਰਕ ਕੇਂਦਰ ‘ਬੜਾ ਬਾਜ਼ਾਰ (ਵੱਡਾ ਬਾਜ਼ਾਰ)’ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਉਸ ਬਸਤੀ ਵਿਚ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲਗਭਗ 3 ਏਕੜ ਦੀ ਇਸ ਬਸਤੀ ਵਿਚ 300 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੰਜਾਬੀ ਦਲਿਤ ਪਰਿਵਾਰ ਵੱਸਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 1920-30ਵਿਆਂ ਵਿਚ ਸਾਫ਼ ਸਫ਼ਾਈ ਦੇ ਕੰਮ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸੁੱਕੇ ਪਖਾਨਿਆਂ ਦੀ ਵੀ ਸਫ਼ਾਈ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ, ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਥੇ ਲਿਆ ਕੇ ਵਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਬਸਤੀ ਨੂੰ ਸਵੀਪਰਜ਼ (ਸਫ਼ਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ) ਕਲੋਨੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕਈ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕੁਝ ਪਰਿਵਾਰ ਤਾਂ ਇੱਥੇ 1895 ਵਿਚ ਹੀ ਆ ਵੱਸੇ ਸਨ।
2007-08 ਵਿਚ ਉੱਘੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਹਿਮਾਦਰੀ ਬੈਨਰਜੀ ਸ਼ਿਲੌਂਗ ਆਏ। ਹਿਮਾਦਰੀ ਬੈਨਰਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ’ਤੇ ਖੋਜ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿੰਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ, ਬਿਹਾਰ, ਅਸਾਮ, ਉੜੀਸਾ ਆਦਿ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ, ’ਤੇ ਖੋਜ ਕਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਇਤਿਹਾਸ ਕਲਮਬੰਦ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਦਿ ਅਦਰ ਸਿੱਖਸ (The Other Sikhs)’ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਹਿਣ ’ਤੇ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਨ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਪੁਲੀਸ ਗੈਸਟ ਹਾਊਸ ਵਿਚ ਬੁਲਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਖਾਸੀ ਕਬੀਲੇ (ਜੋ ਪੂਰਬੀ ਮੇਘਾਲਿਆ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਬੀਲਾ ਹੈ) ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਨੇ ਇਹ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਦਲਿਤ ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਇੱਥੇ ਵੱਸੇ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਕਾਰੋਬਾਰੀਆਂ ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਕੁਝ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਹਾਸਿਲ ਸੀ। ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹਾਲ ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਸੁਣਾਏ। ਤਿੰਨ-ਚਾਰ ਬੁਲਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੁਆ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਹੇ ਦਾ ਸਾਰ ਇਹ ਸੀ- ‘‘ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ (ਭਾਵ ਹਾਕਮਾਂ) ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਇੱਥੇ ਬੁਲਾਇਆ ਜਦੋਂ ਸਾਡੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੀ। ਕਈ ਦਹਾਕੇ, ਹਰ ਰੋਜ਼, ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਲ-ਮੂਤਰ ਸਿਰਾਂ ’ਤੇ ਢੋਇਆ ਪਰ ਹੁਣ ਹਾਲਾਤ ਬਦਲ ਗਏ ਨੇ, ਹੁਣ ਸਾਡੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ,  ਹੁਣ ਸਾਨੂੰ ਇੱਥੋਂ ਨਿਕਲਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਅਸੀਂ 80-90 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇੱਥੇ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਏਹੀ ਸਾਡਾ ਘਰ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਕਿੱਥੇ ਜਾਈਏ?’’
2010ਵਿਆਂ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬੇਦਖ਼ਲ ਕਰਨ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਜ਼ੋਰ ਫੜ ਗਈ। 2018 ਵਿਚ ਮਾਮੂਲੀ ਗੱਲ ’ਤੇ ਦੰਗੇ ਭੜਕੇ। ਖਾਸੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀਆਂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਨ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ, ਅੱਗਜ਼ਨੀ ਹੋਈ। ਉਦੋਂ ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਜਨਰਲ ਆਫ ਪੁਲੀਸ (ਡੀਜੀਪੀ) ਸਾਂ। ਅਸੀਂ ਸੈਂਕੜਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਹਥਿਆਰਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਪੁਲੀਸ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦੋਵਾਂ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ (ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਖਾਸੀ) ਵਿਚਕਾਰ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤਾ। ਕੋਈ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਪਰ ਤਣਾਅ ਬਹੁਤ ਵਧ ਗਿਆ। ਕਈ ਦਿਨ ਕਰਫਿਊ ਲੱਗਾ ਰਿਹਾ। ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਕਾਂਗਰਸ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ, ਦਿੱਲੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਸਿੱਖ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੇ ਆਗੂ ਸ਼ਿਲੌਂਗ ਪਹੁੰਚੇ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਬਾਂਹ ਫੜੀ। ਕੇਸ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਹੈ। ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਲੋਕ (ਪੰਜਾਬੀ) ਇਹ ਥਾਂ ਛੱਡ ਦੇਣ, ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 500-600 ਵਰਗ ਫੁੱਟ ਦੇ ਫਲੈਟ ਬਣਾ ਕੇ ਦਿਆਂਗੇ। ਜੋ ਸਬੂਤ ਤੇ ਕਾਗਜ਼ਾਤ ਪੰਜਾਬੀ ਵਸਨੀਕ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਬੂਤ, ਕਿ ਉਹ ਇਕ ਸਦੀ ਤੋਂ ਇੱਥੇ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਨਤਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਰਹੀ। ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਤੇ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਉੱਥੇ ਵੱਸੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਹਾਲੇ ਉੱਜੜੇ ਨਹੀਂ, ਉਜਾੜੇ ਦੇ ਕੰਢੇ ’ਤੇ ਹਨ।
ਪਰ ਇੱਥੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਲਤੀਫ਼ਪੁਰਾ, ਜਲੰਧਰ ਦੀ ਇਕ ਆਬਾਦੀ ਹੈ। 75 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਥੇ ਗ਼ਰੀਬ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵੱਸਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਜ਼ਮੀਨ ਬੂਟਾ ਮੰਡੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। 1947 ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ। ਲੱਖਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਤੇ ਲੱਖਾਂ ਉੱਜੜੇ। ਉੱਜੜਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਸਾਹਿਬ-ਏ-ਜਾਇਦਾਦ (ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕ) ਵੀ ਸਨ ਤੇ ਬੇਜ਼ਮੀਨੇ ਵੀ। ਸਿਆਲਕੋਟ ਤੋਂ 35-40 ਬੇਜ਼ਮੀਨੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰਾਂ ’ਤੇ ਚੁੱਕੀਆਂ ਗੰਢਾਂ ਲਤੀਫ਼ਪੁਰੇ ਲਿਆ ਰੱਖੀਆਂ। 1948-50 ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਵੀ ਇੱਥੇ ਆ ਵੱਸੇ। ਇਹ ਘੱਟ ਸਾਧਨਾਂ ਵਾਲੇ ਬੇਜ਼ਮੀਨੇ ਲੋਕ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਜ਼ਮੀਨ ਕੀ ਦੇਣੀ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਦਾਅਵੇ (Claims) ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਕਾਗਜ਼ਾਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਲਤੀਫ਼ਪੁਰੇ ਦੇ ਗ਼ਰੀਬ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਵੱਸ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਮੁੜ ਆਰੰਭਿਆ, ਮੱਝਾਂ ਰੱਖੀਆਂ ਤੇ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਚਲਾਈ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਧਦਾ ਵਧਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬਰੂਹਾਂ ਕੋਲ ਆ ਗਿਆ। ਸਰਕਾਰਾਂ, ਇੰਪਰੂਵਮੈਂਟ ਟਰੱਸਟਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਨਕਸ਼ੇ ਬਣਾਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਕਸ਼ਿਆਂ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੇ ਹਸਤੀ ਦਰਜ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ 75ਵੇਂ ਵਰ੍ਹੇ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੋਂ ਵੀ ਉਜਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਈ ਪੰਜਾਬੀ 1947 ਨੂੰ ਵੀ ‘ਉਜਾੜੇ’ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਚੇਤੇ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਲਤੀਫ਼ਪੁਰਾ ਦੇ ਵਾਸੀਆਂ ਲਈ ਇਹ ਦੂਸਰਾ ਉਜਾੜਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਜਿਵੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੇ ਇੱਥੇ ਵੱਸਣ ਦੇ ਕੋਈ ਮਾਇਨੇ ਨਾ ਹੋਣ, ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੇਘਾਲਿਆ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਤੇ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨਾਲ ਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਉਹ ਕਾਮਯਾਬ ਨਹੀਂ ਹੋਈਆਂ, ਇੱਥੇ ਸੱਤਾਧਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਮਯਾਬੀ ਮਿਲੀ ਹੈ, ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੀ ਉਜਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਤਰਕ ਕੀ ਹੈ
ਤਰਕ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਹ ਕੇਸ ਕਈ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਅਦਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਦੱਸਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਥਾਂ ਟਰੱਸਟ ਨੇ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਲਾਟ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਗੱਲ ਕਾਂਗਰਸ ਤੇ ਅਕਾਲੀ ਸਰਕਾਰਾਂ ਸਮੇਂ ਵਾਪਰੀ। ਅਲਾਟੀਆਂ ਨੇ ਕਬਜ਼ੇ ਨਾ ਮਿਲਣ ਕਾਰਨ ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਬੂਹੇ ਖੜਕਾਏ। ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ, ਇੰਪਰੂਵਮੈਂਟ ਟਰੱਸਟ ਤੇ ਹੋਰ ਸਬੰਧਿਤ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ 1947 ਵਿਚ ਹੋਏ ਉਜਾੜੇ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਦਿਆਂ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਇਸ ਟੁਕੜੇ ’ਤੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਵਸਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲੈਂਦੀਆਂ ਤਾਂ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਦੇਣੇ। ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਹੁਕਮ ਇਸ ਲਈ ਦਿੱਤੇ ਕਿ ਸਰਕਾਰ, ਇੰਪਰੂਵਮੈਂਟ ਟਰੱਸਟ ਆਦਿ ਦਾ ਪੱਖ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਇਸ ਜ਼ਮੀਨ ’ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਕਾਨੂੰਨੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕਬਜ਼ੇ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਸਰਕਾਰਾਂ ਨਕਸ਼ੇ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਐਕੁਆਇਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਬਾਰਸੂਖ਼ ਬੰਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਕਰਦੇ ਤੇ ਸਰਕਾਰਾਂ ਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਹੀ ਠਹਿਰਾ (regularise ਕਰਵਾ) ਲੈਂਦੇ ਹਨ; ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਸਾਧਨ ਵਿਹੂਣੇ ਲੋਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਘਰ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਹੱਕ ਨੂੰ ਵੀ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਇਹ ਹੱਕ ਸਰਕਾਰਾਂ, ਇੰਪਰੂਵਮੈਂਟ ਟਰੱਸਟਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਕੋਲ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ’ਤੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਬਾਅਦ ਨਜ਼ਰ ਪੈਂਦੀ ਹੈ; ਕੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਇਹ ਅਧਿਕਾਰ ਇਸ ਕਾਰਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਸੱਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ? ਕੀ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਹੋਣ ਵਜੋਂ ਕੋਈ ਕੁਦਰਤੀ ਅਧਿਕਾਰ (natural right) ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਵੱਸਣ ਲਈ ਕੁਝ ਗਜ਼ ਜ਼ਮੀਨ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।