ਉਪਰੋਕਤ ਸਿਰਲੇਖ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਪਾਠਕ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈਰਾਨ ਹੋਣਗੇ ਕਿ ਅੱਜ ਤੱਕ ਤਾਂ ਸੁਣਦੇ ਆਏ ਸਾਂ ਕਿ ਗੰਗਾ ਗਈਆਂ ਹੱਡੀਆ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਮੁੜਦੀਆਂ ਪਰ ਇਹ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਾ ਕਿਵੇਂ ਹੋਣ ਜਾ ਰਿਹੈ? ਲਉ ਜੀ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਾਂਗਾ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੰਨਣਾ ਹੀ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਵਾਕਿਆ ਹੀ ਹੱਡੀਆਂ ਗੰਗਾ ਤੋਂ ਮੁੜ ਆਈਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਇਹ ਨਾ ਸਮਝਣਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਇਹ ਵਰਤਾਰਾ ਆਮ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਾਠਕ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਹੀ ਮੀਡੀਆ ‘ਚ ਪੜ੍ਹਦੇ, ਸੁਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੁਲਿਸ, ਮਾਲ ਮਹਿਕਮਾ, ਬਿਜਲੀ ਮਹਿਕਮਾ ਤੇ ਹੋਰ ਸਰਕਾਰੀ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦੇ ਕਰਮਚਾਰੀ ਰਿਸ਼ਵਤ ਲੈਂਦੇ ਫੜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਿਛਲੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਵੇਲੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਫਿਰ ਇਕ ਪਾਰਟੀ ‘ਬਦਲਾਅ’ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਹੇਠ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਆਈ। ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਟੈਲੀਫੂਨ ਨੰਬਰ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਿ ਜੋ ਕੋਈ ਕਰਮਚਾਰੀ ਰਿਸ਼ਵਤ ਮੰਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਬਸ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਫ਼ੂਨ ਘੁਮਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਸਮਝੋ ਕਰਮਚਾਰੀ ਫੜਿਆ ਗਿਆ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਆਪ ਹੀ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕੀ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਪਿਆ? ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਤਾਂ ਇਹੀ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਭ ਕੁਝ ਉਵੇਂ ਹੀ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚਲਦਾ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਰਹਿੰਦੇ ਮੇਰੇ ਇਕ ਮਿੱਤਰ ਨੇ ਮੈ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਹੁਣ ਰਿਸ਼ਵਤ ਮੰਗਣ ਵਾਲੇ ਰਿਸ਼ਵਤ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ‘ਰਿਸਕ ਫੈਕਟਰ’ ਦੇ ਪੈਸੇ ਵੀ ਮੰਗਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਲੀਲ ਹੈ ਕਿ ਖ਼ਤਰੇ ਦੇ ਡਰੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਿਸ਼ਵਤ ਉੱਪਰ ਜੀ.ਐਸ.ਟੀ. ਵਾਂਗ ਇਹ ਟੈਕਸ ਲਗਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਰ, ਹੱਡੀਆਂ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਇਕ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਦਾ ਆਪਣੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝੇ ਘਰ ਦੇ ਥਾਂ ਬਦਲੇ ਝਗੜਾ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਕਾਫ਼ੀ ਦੇਰ ਤੋਂ ਭਰਾਵਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵੰਡ ਵੰਡਾਈਆ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ ਮੇਰਾ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਪਰਦੇਸ ਰਹਿੰਦਾ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਇਕ ਭਰਾ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਹਿੱਸੇ ‘ਤੇ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਮੇਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਨੇ ਆ ਕੇ ਹਾਲ ਪਾਹਰਿਆ ਕੀਤੀ ਪਰ ਉਹਦਾ ਭਰਾ ਸੁਣੇ ਹੀ ਨਾ। ਅਖੀਰ ਪੰਚਾਇਤ ਕੋਲ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕੀਤੀ ਤੇ ਕਈ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹਦੇ ਭਰਾ ਨੇ ਡੇਢ ਲੱਖ ਰੁਪਇਆ ਦੇਣਾ ਮੰਨ ਲਿਆ। ਹੁਣ ਗੱਲ ਸਾਰੀ ਪੈਸੇ ਦੇਣ ‘ਤੇ ਆ ਕੇ ਰੁਕ ਗਈ। ਪੰਚਾਇਤ ਨੇ ਵੀ ਦੋ ਚਾਰ ਵਾਰੀ  ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਅਦਾਇਗੀ  ਲਈ ਕਿਹਾ ਪਰ ਪੰਚਾਇਤ ਦਾ ਕਿਹਾ ਸਿਰ ਮੱਥੇ ਪਰ ਪਰਨਾਲ਼ਾ ਉੱਥੇ ਦਾ ਉੱਥੇ। ਆਖਰ ਨੂੰ ਅੱਕ ਕੇ ਕੁਝ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨਾਲ ਸਲਾਹ ਕਰ ਕੇ ਥਾਣੇ ਰਿਪੋਰਟ ਕਰ ਦਿਤੀ ਗਈ। ਥਾਣੇ ਵਾਲੇ ਵੀ ਆਨਾ-ਕਾਨੀ ਕਰਨ ਤੇ ਅਦਾਲਤ ਜਾਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦੇਣ ਲੱਗੇ। ਅਦਾਲਤਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਚਲਦੇ ਹਨ, ਸਭ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਹੈ। ਸੱਜਣਾਂ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਸਲਾਹ ਦਿਤੀ ਕਿ ਅਦਾਲਤ ਦਾ ਕੰਮ ਬਹੁਤ ਮਹਿੰਗਾ ਪਵੇਗਾ, ਕਈ ਡੇਢ ਲੱਖ ਉੱਪਰ ਲੱਗ ਜਾਣਗੇ ਤੇ ਇਹ ਵੀ  ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕਿ ਫ਼ੈਸਲੇ ਨੂੰ ਕਿੰਨੇ ਸਾਲ ਲੱਗ ਜਾਣ। ਤਾਂ ਹੀ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, ‘ ਇਸ ਅਦਾਲਤ ‘ਚ ਬੰਦੇ ਬਿਰਖ ਹੋ ਗਏ........’

ਇਕ ਮਿੱਤਰ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਕੋਈ ਮਦਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਚੜ੍ਹਾਵਾ’ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾੜ੍ਹਿਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਸਲਾਹ ਦਿਤੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਇਕ ਸਿਪਾਹੀ ਉਸੇ ਥਾਣੇ ‘ਚ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਹ ਉਸ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਕੇ ਦੇਖੇਗਾ ਕਿ ਜੇ ਉਸ ਰਾਹੀਂ ਕੰਮ ਬਣ ਜਾਵੇ। ਬਸ ਉਹੋ ਗੱਲ ਹੋਈ, ਸੌਦਾ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ‘ਚ ਤੈਅ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਸਿਪਾਹੀ ਰਾਹੀਂ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿਤਾ ਗਿਆ। ਪਰ ਪੁਲਿਸ ਵਲੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਹਾਂ-ਪੱਖੀ ਜਵਾਬ ਨਾ ਆਇਆ। ਮੇਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਅਤੇ ਇਕ ਦੋ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਵਲ ਕਈ ਗੇੜੇ ਮਾਰੇ ਪਰ ਹਰ ਵਾਰੀ ਝੂਠੇ ਲਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਸਿਵਾ ਕੁਝ ਨਾ ਮਿਲਿਆ। ਫਿਰ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਇਕ ਗੁੰਡਾ ਟਾਈਪ ਸਿਆਸੀ ਲੀਡਰ ਮੇਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਦੇ ਭਰਾ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਨਿੱਤਰ ਪਿਆ ਸੀ ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ ਮੰਨਦੀ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਵੱਡੇ ਅਫ਼ਸਰ ਨੂੰ ਦਰਖ਼ਾਸਤ ਦਿਤੀ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੈ ਦਰਖ਼ਾਸਤ ਫਿਰ ਉਸੇ ਹੀ ਥਾਣੇ ਨੂੰ ਮਾਰਕ ਕਰ ਦਿਤੀ, ਜਿੱਥੋਂ ਅੱਜ ਤੱਕ ਕੁਝ ਵੀ ਪੱਲੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਿਆ। ਇਕ ਦਿਨ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਉਹੀ ਸਿਪਾਹੀ, ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਸੌਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਮੇਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਇਆ ਤੇ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਵਾਪਸ ਕਰ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ‘ ਸਰਦਾਰ ਸਾਹਿਬ, ਸਾਬ੍ਹ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਮਾਮਲਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ, ਅਦਾਲਤ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੜਕਾ ਕੇ ਦੇਖ ਲਵੋ’। ਪਾਠਕ ਜਨੋਂ! ਸਾਬਤ ਹੋ ਗਿਆ ਨਾ ਕਿ ਹੱਡੀਆਂ ਗੰਗਾ ਤੋਂ ਮੁੜ ਆਈਆਂ।

ਆ ਵੇ ਵੀਰਾ ਭਗਤ ਸਿਆਂ, ਤੈਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਵਿਖਾਵਾਂ
ਦੇਸ਼ ਦੇ ‘ਰਾਖੇ’ ਕਿੱਦਾਂ ਕਰਦੇ, ਇਦ੍ਹਾ ਦਾਮਨ ਲੀਰੋ ਲੀਰ ਵਿਖਾਵਾਂ
ਆ ਵੇ ਵੀਰਾ ਭਗਤ ਸਿਆਂ..........................................
ਵਾਅਦਾ ਆਪਣਾ ਕੀਤਾ ਤੂੰ ਪੂਰਾ, ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਮਾਰ ਭਜਾਇਆ
ਪਾ ਕੇ ਆਪਣਾ ਖ਼ੂਨ ਤੂੰ ਵੀਰਿਆ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਬੂਟਾ ਲਾਇਆ
ਟੋਡੀਆਂ ਲੁੱਟੀ ਕਿਵੇਂ ਆਜ਼ਾਦੀ, ਦਿਲ ਨੂੰ ਕਿੱਦਾਂ ਚੀਰ ਵਿਖਾਵਾਂ        
ਆ ਵੇ ਵੀਰਾ ਭਗਤ ਸਿਆਂ....................................
ਕਿਰਤੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਭੁੱਖਾ ਸੌਂਵੇਂ, ਅੰਨ- ਦਾਤਾ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀਆਂ ਕਰਦਾ
ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਜੋ ਕਰੇ ਮਜੂਰੀ, ਉਦ੍ਹਾ ਡੰਗ ਦੇ ਡੰਗ ਨਹੀਂ ਸਰਦਾ
ਵੇਚ ਵੇਚ ਕੇ ਪਰਮਿਟ ਕੋਟੇ, ਬਣਦੇ ਕਿਵੇਂ  ਅਮੀਰ ਵਿਖਾਵਾਂ
ਆ ਵੇ ਵੀਰਾ ਭਗਤ ਸਿਆਂ.........................................
ਪੁਲਿਸ ਦਿਨੇ ਹੀ ਜੇਬਾਂ ਕੱਟਦੀ, ਅੱਜ ਵਾੜ ਖੇਤ ਨੂੰ ਖਾਈ ਜਾਵੇ
ਲੱਠ ਜੇਸ ਦੀ ਮੱਝ ਹੱਕ ਲਿਜਾਂਦਾ, ਸੱਤੀਂ ਵੀਹੀਂ ਨਾਲੇ ਸੌ ਕਰਾਵੇ
ਭਲੇਮਾਣਸ ਦੇ ਗਲ਼ ਵਿਚ ਪੈ ਜਾਂਦੀ, ਲੋਹੇ ਦੀ ਜ਼ੰਜੀਰ ਵਿਖਾਵਾਂ
ਆ ਵੇ ਵੀਰਾ ਭਗਤ ਸਿਆਂ..............................
ਅਮਲੀ  ਭੋਰਾ ਫ਼ੀਮ ਜੇ  ਖਾ ਲਏ, ਝੱਟ  ਪੁਲਿਸ ਠਾਣੇ ਲੈ ਜਾਂਦੀ
ਖੀਸੇ ਕਰ ਦਏ ਉਹਦੇ ਖਾਲੀ,  ਹੱਡਾਂ  ਵਿਚ ਨਾਲ਼ੇ ਪਾਣੀ ਪਾਂਦੀ
ਐਪਰ  ਕਾਰਾਂ ਲੱਦੀ ਫਿਰਦੇ,  ਅਫ਼ਸਰ  ਅਤੇ ਵਜ਼ੀਰ ਵਿਖਾਵਾਂ
ਆ ਵੇ ਵੀਰਾ ਭਗਤ ਸਿਆਂ......................................
ਡਿਗਰੀਆਂ ਵਾਲ਼ੇ ਵਿਹਲੇ ਫਿਰਦੇ, ਅੱਧਪੜ੍ਹ ਕਿੱਥੇ ਜਾਣ ਵਿਚਾਰੇ
ਜੇ ਕਰ ਹੱਕ ਮੰਗਣ ਉਹ ਜਾਂਦੇ,  ਭੁੱਜਦੇ ਗੋਲ਼ੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰੇ
ਪਰਾਏ  ਮੁਲਕੀਂ  ਜੋ ਧੱਕੇ ਖਾਵਣ,  ਤੈਨੂੰ ਤੇਰੇ ਆ ਵੀਰ ਵਿਖਾਵਾਂ  
ਆ ਵੇ ਵੀਰਾ ਭਗਤ ਸਿਆਂ..........................................

ਰੇਡੀਓ ‘ਤੇ ਖ਼ਬਰ ਆ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਮੋਟਰਵੇਅ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਦੁਰਘਟਨਾ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਆਵਾਜਾਈ ਹੌਲੀ ਚਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਮੀਟਿੰਗ ‘ਤੇ ਜਾਣਾ ਸੀ, ਸੋ ਮੈਂ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਚਲ ਪਿਆ ਤਾਂ ਕਿ ਜੇ ਮੋਟਰਵੇਅ ‘ਤੇ ਕੁਝ ਵਾਧੂ ਸਮਾਂ ਲੱਗਿਆ ਤਾਂ ਫੇਰ ਵੀ ਮੀਟਿੰਗ ‘ਚ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਪਹੁੰਚ ਜਾਵਾਂਗਾ।
ਸ਼ਾਇਦ ਮਾਮੂਲੀ ਘਟਨਾ ਹੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਸੋ ਮੋਟਰਵੇਅ ‘ਤੇ ਆਵਾਜਾਈ ਆਮ ਵਾਂਗ ਹੀ ਚਲ ਰਹੀ ਸੀ, ਮੇਰੇ ਪਾਸ ਹੁਣ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਾਂ ਵਾਧੂ ਸੀ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਰਾਹ ‘ਚ ਪੈਂਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ‘ਚ ਕਿਉਂ ਨਾ ਗੁਰੂ ਮਹਾਰਾਜ ਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ ਕਰ ਲਈ ਜਾਵੇ। ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਗਰਾਊਂਡ ਫਲੋਰ ਦੇ ਮੇਨ ਹਾਲ ‘ਚ ਮੁਰੰਮਤ ਦਾ ਕੰਮ ਚਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਉਪਰਲੇ ਹਾਲ ‘ਚ ਸੀ ਤੇ ਉੱਥੇ ਬੀਬੀਆਂ ਆਪਣਾ ਹਫ਼ਤਾਵਾਰੀ ਕੀਰਤਨ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਮੈਂ ਮੱਥਾ ਟੇਕ ਕੇ ਕੀਰਤਨ ਦਾ ਆਨੰਦ ਲੈਣ ਲੱਗਾ। ਮੈਨੂੰ ਬੜੀ ਬੇਚੈਨੀ ਹੋਈ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਬੀਬੀਆਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀਆਂ ਤੁਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਮਨਘੜਤ ਤੁਕਾਂ ਵੀ ਜੋੜ ਕੇ ਪੜ੍ਹ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।
ਉੱਥੇ ਪੰਜ ਚਾਰ ਬਜ਼ੁਰਗ ਬੈਠੇ ਬੈਠੇ ਉਂਘਲਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਇਕ ਬਜ਼ੁਰਗ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਕੁੱਕੜ ਵਾਂਗ ਅੱਧੀਆਂ ਕੁ ਅੱਖਾ ਖੋਲ੍ਹੀਆਂ ਤੇ ਆਪਣੀ ਅਣਜਾਣਤਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ। ਮੈਂ ਸਮਝ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਵਿਚਾਰੇ ਇਸ ਬਾਰੀਕੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦੇ, ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਵਾਜਾ ਢੋਲਕੀ ਵੱਜਦੀ ਹੀ ਸੁਣਦੀ ਹੈ।
ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਕਿਸੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਕਮੇਟੀ ਮੈਂਬਰ ਨਾਲ ਹੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਠੀਕ ਰਹੇਗਾ। ਹੇਠਾਂ ਲੰਗਰ ਹਾਲ ‘ਚ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਸੱਜਣ ਬੈਠੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਦਾ ਕਚੀਰਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਕਮੇਟੀ ਮੈਂਬਰ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਹੀ ਤਾਂ ਇਕ ਸੱਜਣ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੋਰੀਂ ਪੰਜ ਸੱਤ ਮਿੰਟ ‘ਚ ਹੀ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਵੀ ਇਕ ਕੁਰਸੀ ‘ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਉਡੀਕਣ ਲੱਗਾ।
ਦਸ ਕੁ ਮਿੰਟ ਬਾਅਦ ਹੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੋਰੀਂ ਆ ਗਏ। ਮੈਂ ਬੜੀ ਨਿਮਰਤਾ ਨਾਲ ਫ਼ਤਿਹ ਬੁਲਾਈ ਤੇ ਅਪਣੀ ਗੱਲ ਦੱਸੀ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਬੀਬੀਆਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਮਨਘੜਤ ਤੁਕਾਂ ਜੋੜ ਕੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਨਿਰਾਦਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦਾ ਰੰਗ ਬਦਲਿਆ ਤੇ ਉਹ ਬੋਲੇ,” ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ, ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤੈ ਕਿ ਇਹ ਬੀਬੀਆਂ ਸਾਲ ਦੀ ਕਿੰਨੀ ਮਾਇਆ ਕੀਰਤਨ ਰਾਹੀਂ ਇਕੱਠੀ ਕਰ ਕੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੂੰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਨੇ, ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਵਾਧੂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੀ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਘਰ ਨਾਲੋਂ ਤੋੜਦੀਆਂ ਨੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ, ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ-ਘਰ ਨਾਲ ਜੋੜੋ, ਤੋੜੋ ਨਾ।”
ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਦਲੀਲ ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਂ ਸਮਝ ਗਿਆ ਕਿ ਜਿਸ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸਿਰ ਦੀ ਸੂਈ ਮਾਇਆ ‘ਤੇ ਹੀ ਅਟਕੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਉਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖ- ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਮੱਝ ਅੱਗੇ ਬੀਨ ਵਜਾਉਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇਗੀ। ਮੈਂ ਜਾਣ ਲਿਆ ਕਿ ਜੇ ਗੱਲ ਅਗ਼ਾਂਹ ਵਧਾਈ ਤਾਂ ਹੋ ਸਕਦੈ ਕਿ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੋਰੀਂ ਮੇਰੀ ਵੀ ਲਾਹ ਪਾਹ ਕਰ ਦੇਣ, ਸੋ ਮੈਂ ਝੱਟ ਪੱਟ ਗੱਲ ਦਾ ਰੁਖ਼ ਬਦਲਿਆ।
ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੋਰੀਂ ਜੇਤੂ ਅੰਦਾਜ਼ ‘ਚ ਮੇਰੇ ਵਲ ਦੇਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਫ਼ਤਿਹ ਬੁਲਾਈ ਤੇ ਆਪਣੇ ਰਾਹ ਪਿਆ।
ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਕੰਧਾਲਵੀ

ਰਾਤੋ- ਰਾਤੀN ਉੱਗਦੇ  ਬਾਬੇ,  ਡਾਰਾਂ ਬੰਨ੍ਹ  ਬੰਨ੍ਹ  ਆਈ ਜਾਂਦੇ।

ਚਿਮਟੇ,ਤੀਰਾਂ,ਗੜਵਿਆਂ ਵਾਲ਼ੇ, ਵੱਖ ਵੱਖ ਨਾਮ ਧਰਾਈ ਜਾਂਦੇ।,

ਕਈ ਹਜ਼ਾਰ  ਪੰਜਾਬ ‘ਚ  ਬੈਠੇ, ਚੂੰਡ ਚੂੰਡ  ਸਭ ਖਾਈ ਜਾਂਦੇ।

ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ  ਦੀ ਤਾਬਿਆ ਬਹਿ ਕੇ, ਪੈਰੀਂ ਹੱਥ ਲੁਆਈ ਜਾਂਦੇ।

ਬਾਂਹ ਨਾਲ ਜੋ ਨਲ਼ੀ ਪੂੰਝਦੇ, ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ ਅKਵਾਈ ਜਾਂਦੇ।

ਅੰਨ ਦਾਣੇ  ਨੂੰ ਮੂੰਹ  ਨਹੀਂ ਲਾਉਂਦੇ, ਗਰੀ ਛੁਆਰੇ ਖਾਈ ਜਾਂਦੇ।

ਚਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਵਿਹਲੇ ਰਹਿ  ਕੇ, ਗੋਗੜ  ਖ਼ੂਬ  ਵਧਾਈ ਜਾਂਦੇ।

ਜਨਤਾ  ਬੈਠੀ  ਮੂੰਹ  ਧੋਣ ਤੋਂ,  ਬਾਬੇ  ਮਲ਼ ਮਲ਼  ਨ੍ਹਾਈ ਜਾਂਦੇ।

ਸੁਰਗਾਂ ਦੇ  ਲਾ ਝੂਠੇ  ਲਾਰੇ, ਆਪਣਾ  ਸੁਰਗ  ਬਣਾਈ   ਜਾਂਦੇ।

ਉੱਲੂ  ਸਿੱਧਾ  ਰੱਖਦੇ  ਆਪਣਾ,  ਕਲ੍ਹਾ  ਕਲੇਸ਼  ਕਰਾਈ  ਜਾਂਦੇ।

ਵਿਚ ਟੱਬਰਾਂ ਦੇ ਪਾਉਣ ਲੜਾਈ, ਲਾਉਂਦੇ ਕਿਤੇ ਬੁਝਾਈ ਜਾਂਦੇ।

ਬ੍ਰਹਮਚਰਜ  ਦਾ ਹੋਕਾ  ਦੇ ਕੇ, ਖਰੇ ’ਚ  ਖੋਟ ਰਲ਼ਾਈ  ਜਾਂਦੇ।

ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੇ  ਇਹ ਦੀਵਾਨੇ, ਹਰੇਕ  ਨਿਸ਼ਾਨੀ  ਢਾਈ ਜਾਂਦੇ।

ਕਾਰ-ਸੇਵਾ ਦਾ ਝੂਰਲੂ ਲੈ ਕੇ, ਸਿੱਖ- ਇਤਿਹਾਸ ਮਿਟਾਈ ਜਾਂਦੇ।

ਸੋਨਾ ਸੋਨਾ ਕੂਕਣ ਹਰ ਵੇਲੇ,  ਸਿਧਾਂਤ ‘ਤੇ  ਮਿੱਟੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੇ।

ਲੰਘੇ ਨਹੀਂ  ਸਕੂਲ ਦੇ ਅੱਗਿਉਂ, ਕਥਾ ਵਿਖਿਆਨ ਸੁਣਾਈ ਜਾਂਦੇ।

ਬਾਣੀ  ਦੀ ਤੁਕ  ਇਕ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹਦੇ, ਟੱਪੇ  ਜੋੜ  ਸੁਣਾਈ ਜਾਂਦੇ।

ਅੱਠ  ਅੱਠ  ਚਿਮਟੇ  ਵੱਜਣ ਨਾਲ਼,  ਰੌਲ਼ਾ  ਰੱਪਾ  ਪਾਈ  ਜਾਂਦੇ।

ਕਹਿੰਦੇ  ਮਾਇਆ ਹੁੰਦੀ  ਨਾਗਣ, ਆਪ ਜੇਬ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੇ।

ਪੈਸਾ, ਧੇਲਾ, ਜੜੀ-ਜ਼ਮੀਨ,  ਜੋ ਹੱਥ  ਆਉਂਦਾ  ਖਾਈ  ਜਾਂਦੇ।

ਹਰ  ਲੀਡਰ  ਨੂੰ  ਚੋਣਾਂ ਵੇਲੇ,  ਲਾਰੇ  ਵੋਟਾਂ  ਦੇ  ਲਾਈ  ਜਾਂਦੇ।

ਧਰਮ- ਕਰਮ, ਸਿਆਸਤ  ਉੱਤੇ,  ਹਰ  ਥਾਂ ਬਾਬੇ ਛਾਈ ਜਾਂਦੇ।

ਮਹਿੰਗੀਆਂ ਮਹਿੰਗੀਆਂ ਕਾਰਾਂ ਉੱਤੇ, ਬੱਤੀ ਲਾਲ ਲਗਾਈ ਜਾਂਦੇ।

ਕਬਜ਼ੇ  ਕਰਨ  ਜ਼ਮੀਨਾਂ  ਉੱਪਰ, ਡੇਰੇ  ਬਹੁਤ  ਵਧਾਈ  ਜਾਂਦੇ।

ਚੁੱਕੀ ਫਿਰਨ ਮਰਯਾਦਾ ਆਪਣੀ, ਤੇਲ ਜੜ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੇ।

ਗੁਰ-ਸਿਧਾਂਤ  ਦੇ ਇਹ  ਨੇ ਦੋਖੀ,  ਢਾਅ ਪੰਥ  ਨੂੰ ਲਾਈ ਜਾਂਦੇ।

ਏਹਨਾਂ ਪਿੱਛੇ  ਬਿਲਕੁਲ ਨਾ  ਲੱਗੋ, ਹੁਕਮ ਸਤਿਗੁਰ  ਦਾ ਮੰਨੋ।

ਬੂਬਨਿਆਂ ਤੋਂ ਬਚ  ਜਾਉ ਸਿੱਖੋ, ਸਿਰਫ਼ ਸਿੱਖ-ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਮੰਨੋ।

ਪੰਥ-ਪ੍ਰਵਾਣਿਤ ਰਹਿਤ ਮਰਯਾਦਾ, ਇਹ ਗੁਰੂ ਪੰਥ ਦਾ ਹੋਕਾ ਹੈ।

ਕੂੜ- ਕਿਰਿਆ  ਹੈ ਬਾਕੀ  ਸਾਰੀ, ਤੇ ਗੁਰੂ  ਪੰਥ ਨਾਲ਼ ਧੋਖਾ ਹੈ।

ਫ਼ਸ ਗਿਆ ਇਕ ਸਾਧ ਕੋਲ਼ ਮੈਂ, ਫ਼ਸ ਤੁਸੀਂ ਨਾ ਜਾਇਓ ।
ਬੂਬਨੇ ਜਾਲ਼ ਵਿਛਾਈ ਬੈਠੇ, ਏਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਨਾ ਲਾਇਓ।
ਵਿਚ ਅਦਾਲਤ ਕੇਸ ਸੀ ਮੇਰਾ, ਬੜਾ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਸੀ ਹੋਇਆ।
ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਇਕ ਬੰਦੇ ਦੀ, ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਧਰਵਾਸਾ ਹੋਇਆ।
ਬੰਦਾ ਕਹਿੰਦਾ ਬਾਬਾ ਹੈ ਇਕ, ਹੈ ਬੜਾ ਹੀ ਕਰਨੀ ਵਾਲ਼ਾ।
ਕੋਰਟ ਵਿਚੋਂ ਕੇਸ ਜਿਤਾ ਦਊ, ਜਦ ਫੇਰੇਗਾ ਪੁੱਠੀ ਮਾਲ਼ਾ।
ਇਕ ਦਿਨ ਡੇਰੇ ਲੈ ਗਿਆ ਮੈਨੂੰ, ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਦੱਸੀ।
ਤੁਕ ਤੁਕ ਵਾਲ਼ੇ ਪਾਠ ਦੀ ਬਾਬੇ, ਗਲ਼ ਪਾ ‘ਤੀ ਮੇਰੇ ਰੱਸੀ।
‘ਕੱਤੀ ਹਜ਼ਾਰ ਪਾਠ ਦੀ ਪੂਜਾ, ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਹੋਰ ਖ਼ਰਚਾ।
 ਰੱਖਣੀ ਗੱਲ ਲੁਕੋ ਕੇ ਭਗਤਾ, ਕਰਨੀ ਨਹੀਂ ਕੋਈ ਚਰਚਾ।
ਕੇਸ ਜਿੱਤਣ ਦੇ ਲਾਲਚ ਵਿਚ, ਮੰਨ ਲਿਆ ਉਹਦਾ ਕਹਿਣਾ।
ਬਾਬਾ ਕਹਿੰਦਾ ਗੁਪਤ ਪਾਠ ਐ, ਪਾਠ ਦੇ ਕੋਲ਼ ਨਹੀਂ ਬਹਿਣਾ।
ਬਾਬੇ ਤਾਈਂ ਰਕਮ ਫੜਾ ਕੇ, ਘਰ ਮੁੜ ਆਏ ਚੁੱਪ ਕਰ ਕੇ।
ਗਿਣੀਏਂ ਦਿਨ ਫ਼ੈਸਲੇ ਵਾਲ਼ਾ, ਅਸੀਂ ਸਭ ਕੁਝ ਹੋਰ ਭੁਲਾ ਕੇ।
ਠੁੱਸ ਹੋਈ ਬਾਬੇ ਦੀ ਮਾਲ਼ਾ, ਮੇਰੇ ਉਲਟ ਫ਼ੈਸਲਾ ਆਇਆ।
ਕੋਰਟ ਖ਼ਰਚ ਵੀ ਸਿਰ ਮੇਰੇ, ਉੱਤੋਂ ਬਾਬੇ ਨੇ ਚੂਨਾ ਲਾਇਆ।
ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਜਦ ਫੂਨ ਘੁੰਮਾਵਾਂ, ਉੱਥੇ  ਫੂਨ  ਚੁੱਕੇ ਕੋਈ ਚੇਲਾ।
ਜਾਂ ਬਾਬਾ ਜੀ ਭਗਤੀ ਕਰਦੇ, ਜਾਂ ਹੋਵੇ ਆਰਾਮ ਦਾ ਵੇਲਾ।
ਠੱਗੀ ਵੱਜਗੀ ਨਾਲ ਮਿਰੇ, ਪਰ ਹੁਣ ਵੇਲਾ ਹੱਥ ਨਾ ਆਵੇ।
ਵੱਢਾਂ ਮੈਂ ਹੱਥਾਂ ‘ਤੇ ਦੰਦੀਆਂ, ਮਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਪਛਤਾਵੇ।
ਦੱਸੀ ਗੱਲ ‘ਵਿਚੋਲੇ’ ਤਾਈਂ, ਉਹ ਕਿਰਲੇ ਵਾਂਗੂੰ ਤਣਿਆਂ।
ਤੂੰ ਨਹੀਂ ਰੱਖੀ ਸ਼ਰਧਾ ਪੂਰੀ, ਤਾਹੀਂ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਬਣਿਆਂ।
ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਆ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਪੁੱਛੀਏ, ਉਸ ਗੱਲ ਸੁਣੀ ਨਾ ਮੇਰੀ।
ਕਹਿੰਦਾ ਬਾਬੇ ਨੇ ਟਿੱਲ ਲਾ ‘ਤਾ, ਮਾੜੀ ਕਿਸਮਤ ਤੇਰੀ।
ਇਕ ਦਿਨ ਦੋ ਤਿੰਨ ਬੰਦੇ ਲੈ ਕੇ, ਮੈਂ ਗਿਆ ਸਾਧ ਦੇ ਡੇਰੇ।
ਪੈ ਗਏ ਗਲ਼ ਸਾਧ ਦੇ ਗੁੰਡੇ, ਉਹਨੀਂ ਮੋਢੇ ਸੇਕ ‘ਤੇ ਮੇਰੇ।
ਰਪਟ ਲਿਖੌਣ ਗਏ ਜਦ ਥਾਣੇ, ਉਨ੍ਹੀਂ ਲਾਹੀ ਛੋਈ ਸਾਡੀ।
ਓਏ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੂੰ ਝੂਠਾ ਆਖੋਂ,  ਲਾਹੀਏ ਖੱਲ ਤੁਹਾਡੀ।
ਭੱਜ ਜਾਉ ਇੱਥੋਂ ਜਿੱਧਰੋਂ ਆਏ,  ਕਰਦੂੰ ਸਭ ਨੂੰ ਅੰਦਰ।
ਟੈਮ ਖਰਾਬ ਕਰਨ ਲਈ, ਆ ਜਾਂਦੇ ਕਿਧਰੋਂ ਪਤੰਦਰ।
ਬਾਬੇ ਤਾਂ ਨੇ ਬੀਬੇ, ਕਾਮਧੇਨ ਗਊਆਂ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ।
ਲਿਖਕੇ ਰਪਟ,  ਜੁੱਤੀਆਂ ਕਿਉਂ ਖਾਵਾਂ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ।

ਅੱਜ ਜਦ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨ ਨੇ ਏਨੀ ਤਰੱਕੀ ਕਰ ਲਈ ਹੈ ਕਿ ਦਿਨ ਬਦਿਨ ਨਵੀਆ ਤੋਂ ਨਵੀਆ ਖੋਜਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਚੰਨ ,ਤਾਰੇ, ਸੂਰਜ ਤੇ ਹੋਰ ਗ੍ਰਹਿ ਨਛੱਤਰ ਸਭਨਾਂ ਦੇ ਗੁੱਝੇ ਭੇਦ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਸਾਰਾ ਨਿਜ਼ਾਮ ਕਿਸੇ ਨਿਯਮ ਦੇ ਅਧੀਨ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਹੈਰਾਨੀ ਉਸ ਵੇਲੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਪੜ੍ਹ ਲਿਖੇ ਮਨੁੱਖ ਜਾਦੂ, ਟੂਣੇ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ, ਨਜੂਮੀਆਂ ਤੇ ਜੋਤਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਲੁੱਟੇ ਜਾਂਦੇ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ। ਸੋਨਾ ਤੇ ਰੁਪਏ ਦੁੱਗਣੇ ਕਰਨ ਦੇ ਝਾਂਸੇ ‘ਚ ਆ ਕੇ ਲੁੱਟ ਹੁੰਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਰੋਜ਼ ਮੀਡੀਆ ‘ਚ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਹੋਰ ਲੋਕ ਲੁੱਟੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਭੋਲੇ ਲੋਕ ਇੰਨਾ ਨਹੀਂ ਸੋਚਦੇ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਠੱਗਾਂ ਕੋਲ ਜੇ ਗੈਬੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਪੈਸੇ ਹੀ ਦੁੱਗਣੇ ਕਰ ਲੈਣ। ਕਿਸੇ ਸਿਆਣੇ ਨੇ ਤਾਂ ਹੀ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਲੋਕ ਤਾਂ ਲੁੱਟ ਹੋਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਬੈਠੇ ਹਨ, ਲੁੱਟਣ ਵਾਲਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਬਚਪਨ ‘ਚ ਪਿੰਡਾਂ ‘ਚ ਦੇਖਦੇ ਸਾਂ ਕਿ ਔਰਤਾਂ ਦੂਜੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਜਾਦੂ ਟੂਣਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਸਿੰਗ ਫ਼ਸਾਈ ਰੱਖਦੀਆਂ ਸਨ। ਜੇ ਉਡਦੇ ਪੰਛੀ ਦੇ ਮੂੰਹ ‘ਚੋਂ ਮਾਸ ਦਾ ਕੋਈ ਟੁਕੜਾ ਕਿਸੇ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ‘ਚ ਡਿਗ ਪੈਣਾ ਤਾਂ ਘਰ ਦੀ ਸਵਾਣੀ ਨੇ ਸ਼ਰੀਕਾਂ ਦਾ ਪਿੱਟ-ਸਿਆਪਾ ਕਰਨ ਬਹਿ ਜਾਣਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੈ ਕੋਈ ‘ਕਾਰਾ’ ਕੀਤਾ ਹੇ। ਜਦ ਗੁੱਝੇ ਤੀਰ ਮਾਰ ਮਾਰ ਕੇ ਸ਼ਰੀਕਾਂ ਨੂੰ ਜਤਾਉਣਾ ਕਿ ਇਹ ‘ਟੂਣਾ’ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੀ ਕਰਤੂਤ ਹੈ, ਬਸ ਫੇਰ ਉਧਰੋਂ ਵੀ ਤਾਬੜ-ਤੋੜ ਹਮਲੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੇ ਸਾਰੇ ਮੁਹੱਲੇ ਕੀ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਨੇ ਤਮਾਸ਼ਾ ਦੇਖਣਾ। ਕਿਸੇ ਕੁਦਰਤੀ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ‘ਕੀਤੇ ਕਰਾਏ’ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਪਰਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਲੜਾਈਆਂ ਅਜੇ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਇਕ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰੀ ਜਾਂ ਇੰਜ ਕਹੋ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਹ ਘਟਨਾ ਆਪ ਵਰਤਾਈ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਾਡੇ ਮਨਾਂ ‘ਚੋਂ ਇਸ ‘ਕੀਤੇ ਕਰਾਏ’ ਜਾਦੂ, ਟੂਣਿਆਂ ਦਾ ਹਊਆ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਕੱਢ ਮਾਰਿਆ। ਗੱਲ ਇੰਜ ਹੋਈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਦਸਵੀਂ ਜਮਾਤ ਦੇ ਚਾਰ ਪੜ੍ਹਾਕੂ ਇਕੱਠੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਚੁਬਾਰੇ ‘ਚ ਪੜ੍ਹਿਆ ਕਰਦੇ ਸਾਂ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਕੋਈ ਸ਼ਰਾਰਤ ਕਰਨ ਨੂੰ ਵੀ ਦਿਲ ਕਰਨਾ। ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਦੇ ਕਮਾਦ ‘ਚੋਂ ਗੰਨੇ ਪੁੱਟ ਲਿਆਉਣੇ ਤੇ ਚੁਬਾਰੇ ‘ਚ ਬਹਿ ਕੇ ਚੂਪਣੇ ਤੇ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਖੇਤ ‘ਚੋਂ ਆਲੂ ਪੁੱਟ ਲਿਅਉਣੇ ਤੇ ਚੁਬਾਰੇ ‘ਚ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਹੀਟਰ ‘ਤੇ ਭੁੰਨ ਕੇ ਖਾਣੇ। ਇਕ ਵਾਰੀ ਸਾਡੀ ‘ਜੁੰਡਲੀ’ ਨੇ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕੋਈ ਅੱਲੋਕਾਰ ਜਿਹਾ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਦੋ ਚਾਰ ਦਿਨ ‘ਕਮੇਟੀ’ ਦੀਆਂ ਬੈਠਕਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਵੀ ਜਦੋਂ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਇਸ ਮਸਲੇ ਬਾਰੇ ਹੀ ਗੱਲਬਾਤ ਹੁੰਦੀ ਕਿ ਕਿਹੜੀ ਐਸੀ ਸ਼ਰਾਰਤ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਕ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਬਹਿ ਜਾ ਬਹਿ ਜਾ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਮਗ਼ਜ਼-ਪੱਚੀ ਮਗਰੋਂ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸ਼ਰਾਰਤ ਦਾ ਸਰਬਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਫ਼ੈਸਲਾ ਹੋ ਗਿਆ।
ਫ਼ੈਸਲਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਕਿਸੇ ਦੇ ਘਰ ਅੱਗੇ ਝੂਠ ਮੂਠ ਦਾ ਟੂਣਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤੇ ਤਮਾਸ਼ਾ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ। ਫਿਰ ਕਾਫ਼ੀ ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ਬਾਅਦ ਪਰਵਾਰ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸਹਿਮਤੀ ਹੋ ਗਈ ਕਿ ਕਿਹੜੇ ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਘਰ ਅੱਗੇ ਇਹ ਨਕਲੀ ਟੂਣਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਹਿਮੀ ਜਿਹੇ ਪਰਵਾਰ ਨੂੰ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਬਜ਼ੁਰਗ਼ ਮਾਈ, ਉਸਦਾ ਲੜਕਾ ਅਤੇ ਲੜਕੇ ਦੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਸੀ। ਪੰਜ ਚਾਰ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਵੀ ਲੜਕੇ ਦੇ ਘਰ ਕਿਲਕਾਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਵੱਜੀਆਂ ਸਨ ਭਾਵ ਬੱਚਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ। ਮਾਈ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਸਾਧ, ਤੰਤਰ ਮੰਤਰ ਤੇ ਜਾਦੂ ਟੂਣੇ ਵਾਲਿਆਂ ਕੋਲ ਤੁਰੀ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਡਾਕਟਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਧਾਂ ਸੰਤਾਂ ਤੇ ਟੋਟਕੇ ਆਦਿਕ ਦੇਣ ਵਾਲਿਆਂ ‘ਤੇ ਵਧੇਰੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ।
ਫਿਰ ਹੋਈ ਸਾਡੀ ਯੋਜਨਾ ਦੀ ਤਿਆਰੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਯੋਜਨਾ ਦੀ ਰੂਪ- ਰੇਖਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਿ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਸ ਝੂਠ-ਮੂਠ ਦੇ ਟੂਣੇ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦਿਤਾ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਜੋ ਜੋ ਚੀਜ਼ਾਂ ਲੋੜੀਂਦੀਆਂ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਤੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਵੱਖਰੀਆਂ ਵੱਖਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲਗਾਈ ਗਈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ‘ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਆਟਾ, ਦੋ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਦਾਲਾਂ, ਹਲਦੀ, ਮਾਸ ਦੇ ਕੁਝ ਟੁਕੜੇ, ਇਕ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਦੀਵਾ ਤੇ ਬੱਤੀ, ਪਾਣੀ ਦੀ ਬਾਲਟੀ। ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਿ ਟੂਣੇ ਦੀ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ ਕੀ ਹੋਵੇਗੀ।
ਖੈਰ ਉਹ ਰਾਤ ਵੀ ਆ ਗਈ ਜਦੋਂ ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਅਮਲੀ ਰੂਪ ਦੇਣਾ ਸੀ। ਸਾਡੇ ‘ਚ ਦੋ ਜਣਿਆਂ ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਟੂਣਾ ਕਰਨਾ ਸੀ ਤੇ ਦੋ ਜਣਿਆਂ ਨੇ ਗਲੀ ਦੇ ਦੋਨਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਬਿੜਕ ਰੱਖਣੀ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਅਜੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਅੱਜ ਵਾਂਗ ਲਾਈਟਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਜਗਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਲੋਕ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਖਾ ਪੀ ਕੇ ਸੌਂ ਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਬਿਜਲੀ ਪਿੰਡਾਂ ‘ਚ ਆ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਲੰਬੇ ਲੰਬੇ ਕੱਟ ਲਗਦੇ ਸਨ ਖਾਸ ਕਰ ਰਾਤਾਂ ਨੂੰ। ਪਾਣੀ ਡੋਲ੍ਹ ਕੇ ਆਟੇ ਨਾਲ ਚੌਕ ਪੂਰਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਈਆਂ ਬੀਬੀਆਂ ਵਿਆਂਦੜ੍ਹ ਕੁੜੀ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਮਾਈਆਂ ਲਗਾਉਣ ਵੇਲੇ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਫਿਰ ਖਾਨਿਆਂ ‘ਚ ਵੱਖ ਵੱਖ ਦਾਲਾਂ, ਮਾਸ ਦੇ ਟੁਕੜੇ, ਹਲਦੀ ਆਦਿਕ ਚੀਜ਼ਾਂ ਰੱਖੀਆਂ। ਵਿਚਕਾਰ ਦੀਵਾ ਰੱਖਿਆ, ਬੱਤੀ ਅਸੀ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਜਗਾ ਕੇ ਬੁਝਾ ਲਈ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿ ਇੰਜ ਲੱਜੇ ਕਿ ਦੀਵਾ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਜਗਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਬਸ ਜੀ ਅਸੀਂ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਨਿਬੇੜ ਕੇ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਆ ਕੇ ਸੌਂ ਗਏ। ਬਸ ਫੇਰ ਕੀ ਸੀ, ਅਜੇ ਮੂੰਹ ਹਨ੍ਹੇਰਾ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਹਲਾ ਲਲਾ, ਹਲਾ ਲਲਾ ਹੋ ਗਈ। ਮਾਈ ਦਾ ਰੌਲ਼ਾ ਰੱਪਾ ਸੁਣ ਕੇ ਆਂਢ-ਗੁਆਂਢ ‘ਕੱਠਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਕੋਈ ਕੁਝ ਕਹੇ, ਕੋਈ ਕੁਝ। ਇਹ ਪਰਵਾਰ ਪੁੱਛਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਇਕ ਸਾਧ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਸੀ ਜੋ ਹਰੇਕ ਜੇਠੇ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਇਕੱਠ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਆਈਆਂ ‘ਸੰਗਤਾਂ’ ਨੂੰ ਪੁੱਛਾਂ ਦੇ ਕੇ ਤਾਰਦਾ ਸੀ, ਯਾਦ ਰਹੇ ਕਿ ਸੰਗਰਾਂਦ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਆਏ ਪਹਿਲੇ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਜੇਠਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਾਈ, ਉਹਦਾ ਪੁੱਤਰ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਇਕ ਦੋਸਤ ਤਾਂ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਬਾਬੇ ਦੇ ਡੇਰੇ ਕਿ ਪੁੱਛਣ ਕਿ ਇਹ ਟੂਣਾ ਕਿਸ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤੇ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਦੁਪਹਿਰ ਕੁ ਵੇਲੇ ਇਹ ਸਾਰੇ ਬਾਬੇ ਦੇ ਡੇਰੇ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਏ ਤਾਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕਈ ਲੋਕ ਇਹ ਜਾਨਣ ਲਈ ਬੜੇ ਉਤਸੁਕ ਸਨ ਕਿ ਪੁੱਛਾਂ ਵਾਲੇ ਬਾਬੇ ਨੇ ਕੀ ਦੱਸਿਆ ਸੀ। ਮਾਈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਦੀ ਫਿਰੇ ਕਿ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੇ ਦੱਸਿਐ ਕਿ ਔਂਤਜਾਣੇ ਟੂਣਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਮੰਤਰ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹੇ ਗਏ ਪੂਰੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਪਰਵਾਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੇ ਘਰ ‘ਚ ਛਿੜਕਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ਮੰਤਰ ਕੇ ਦਿਤੈ ਕਿ ਅੱਗੇ ਤੋਂ ਸੁਖ-ਸਾਂਦ ਰਵ੍ਹੇ।
ਐਤਵਾਰ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਛੁੱਟੀ ਸੀ ਤੇ ਅਸੀਂ ਚਾਰੇ ਜਣੇ ਵੀ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬਾਬੇ ਦੀ ‘ਪੁੱਛ” ਜਾਨਣ ਲਈ ਖੜ੍ਹੇ ਸਾਂ ਤੇ ਮੁਸਕੜੀਏਂ ਹੱਸ ਰਹੇ ਸਾਂ।

ਨਛੱਤਰ ਜਦੋਂ ਵੀ ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਗੇੜਾ ਮਾਰਦਾ, ਭਾਵੇਂ ਦੋ ਤਿੰਨ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਲਈ ਹੀ ਜਾਂਦਾ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕ ਪੀ. ਟੀ. ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲਣ ਜਾਂਦਾ। ਮਾਸਟਰ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪਿੰਡ ਨਛੱਤਰ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਡੇਢ ਕੁ ਮੀਲ ਦੀ ਵਿੱਥ ‘ਤੇ ਹੀ ਸੀ।
ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਨਛੱਤਰ ਦੇ ਆਗਿਆਕਾਰੀ ਤੇ ਮਿੱਠਬੋਲੜੇ ਸੁਭਾਅ ਕਰਕੇ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰੇ ਹੀ ਅਧਿਆਪਕ ਉਹਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਪੀ. ਟੀ. ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਤਾਂ ਨਛੱਤਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਸਮਝਦਾ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਆਪਣੇ ਦੋਨੋਂ ਲੜਕੇ ਵੀ ਇਸੇ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਹੀ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੀ ਨਛੱਤਰ ਨਾਲ ਗੂੜ੍ਹੀ ਦੋਸਤੀ ਸੀ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਹੀ ਕਈ ਹਮਜਮਾਤੀ ਨਛੱਤਰ ਨਾਲ ਅੰਦਰੋ-ਅੰਦਰੀ ਖਾਰ ਵੀ ਖਾਂਦੇ ਸਨ ਪਰ ਸਾਹਮਣੇ ਕੋਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਮਾਸਟਰਾਂ ਦੇ ਛਿੱਤਰਾਂ ਦਾ ਡਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਪੀ. ਟੀ. ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੁਝ ਸਾਲ ਫੌਜ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਤੇ ਨੌਕਰੀ ਦੌਰਾਨ ਉਹਨੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਕੋਣਾ ਕੋਣਾ ਛਾਣਿਆਂ ਸੀ। ਜਗਿਆਸੂ ਸੁਭਾਅ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹਨੇ ਹਰੇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਤੋਂ ਹੀ ਗਿਆਨ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਫੌਜ ਵਿਚੋਂ ਰਿਟਾਇਰ ਹੁੰਦਿਆਂ ਸਾਰ ਹੀ ਉਹਨੂੰ ਨਾਲ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੀ. ਟੀ. ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ। ਸਕੂਲ ਦੀ ਫੁੱਟਬਾਲ ਦੀ ਟੀਮ ਵਾਸਤੇ ਇਕ ਕੋਚ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ ਅਤੇ ਪੀ. ਟੀ. ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਫੌਜ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਫ਼ੁੱਟਬਾਲ ਦਾ ਸਿਰਕੱਢ ਖਿਡਾਰੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਫ਼ੁੱਟਬਾਲ ਦੀ ਉਹਦੀ ਉੱਚੀ ਕਿੱਕ ਬੜੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਨਛੱਤਰ ਨੂੰ ਯਾਦ ਸੀ ਇਕ ਵਾਰੀ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ‘ਤੇ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਿੱਕ ਨਾਲ ਫ਼ੁੱਟਬਾਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਚਾ ਚਲਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਭਜਨੇ ਅਮਲੀ ਨੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਅਫ਼ਵਾਹ ਫ਼ੈਲਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿ ਫੁੱਟਬਾਲ ਤਾਂ ਉਪਰੋਂ ਮੁੜਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਦੂਸਰਾ ਫੁੱਟਬਾਲ ਗਰਾਊਂਡ ਵਿਚ ਸੁੱਟਣਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਭਜਨੇ ਅਮਲੀ ਨੂੰ ਛੇੜਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਅੱਗਿਉਂ ਕਹਿੰਦਾ, “ ਬਈ ਜੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਭੀਮ ਦੇ ਸੁੱਟੇ ਹੋਏ ਹਾਥੀ ਅਜੇ ਤਾਈਂ ਉੱਤੇ ਈ ਘੁੰਮੀਂ ਜਾਂਦੇ ਐ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਕਰਮ ਸਿਉਂ ਦਾ ਫੁੱਟਬਾਲ ਨਈਂ ਉੱਤੇ ਘੁੰਮ ਸਕਦਾ।”
ਫ਼ੌਜ ਵਿਚ ਨੌਕਰੀ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫ਼ੁੱਟਬਾਲ ਦੀ ਖ਼ੂਬ ਪ੍ਰੈਕਟਿਸ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਜਿਸਦਾ ਸਦਕਾ ਹੀ ਉਹਨੂੰ ਫੌਜ ਵਿਚੋਂ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋ ਕੇ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਇਸ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ। ਪੀ. ਟੀ. ਦੇ ਪੀਰੀਅਡ ਦੌਰਾਨ ਖੇਡਾਂ ਆਦਿਕ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਹ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀਆਂ ਵਚਿੱਤਰ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਾਉਂਦਾ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਇੰਨੀ ਖਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਕਿ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਇਉਂ ਲਗਦਾ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਆਪ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿਚ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਹੋਣ। ਬੱਚੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਰੌਚਕ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣ ਸੁਣ ਨਾ ਅੱਕਦੇ ਨਾ ਥੱਕਦੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਉਹ ਬੜੇ ਗੂੜ੍ਹ ਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ਾਂ ‘ਚ ਪਾ ਦਿੰਦਾ।
ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਦੋਨੋਂ ਲੜਕੇ ਪੜ੍ਹਾ ਲਿਖਾ ਕੇ ਮਾਸਟਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵੀ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਲੜਕੀਆਂ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਸਨ ਜੋ ਕਿ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਨੇੜੇ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਸਕੂਲਾਂ ‘ਚ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ। ਪੀ. ਟੀ. ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਕੁਝ ਵਰ੍ਹੇ ਹੋਏ ਕੈਂਸਰ ਦੀ ਨਾਮੁਰਾਦ ਬੀਮਾਰੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਲੋਕ ਸਿਧਾਰ ਗਈ ਸੀ। ਹੁਣ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਕਰਮ ਸਿੌਘ ਵੀ ਢਿੱਲਾ-ਮੱਠਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ।  
           ਐਤਕੀਂ ਜਦੋਂ ਨਛੱਤਰ ਪਿੰਡ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਪੀ. ਟੀ.ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਲਕਵੇ ਦਾ ਗੰਭੀਰ ਦੌਰਾ ਪਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਮੰਜੇ ਜੋਗਾ ਹੀ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ। ਨਛੱਤਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦੋਵਾਂ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੇ ਸਮਝੌਤਾ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਬਜ਼ੁਰਗ਼ ਬਾਪ ਨੂੰ ਦੋ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ਼ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨਗੇ। ਨਛੱਤਰ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਦਿਨ ਯਾਦ ਸਨ ਜਦੋਂ ਮਾਸਟਰ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚਲੇ ਮਕਾਨ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਦੋਵਾਂ ਪੁੱਤਰਾਂ ਲਈ ਮਕਾਨਾਂ ਦੇ ਦੋ ਸੈੱਟ ਬਣਵਾਏ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨੇ ਆਪਣੀ ਹਰ ਰੀਝ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਿਉਂ ਹੀ ਲਕਵੇ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪਿਆ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦੋਵਾਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵੰਡ ਦਿਤੀ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਦਿਮਾਗ਼ੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅਪਾਹਜ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਪੇਸ਼ ਆਵੇਗੀ।
ਨਛੱਤਰ ਜਦੋਂ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਹਦੀ ਬੇਬੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, “ ਪੁੱਤ, ਕਰਮ ਸਿਉਂ ਅੰਦਰਲੇ ਘਰੇ ਨਈਂ ਹੁੰਦਾ, ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਦੋ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਹੁਣ ਬਾਹਰਲੀ  ਹਵੇਲੀ ‘ਚ ਉਹਦਾ ਮੰਜਾ ਡਾਹ ਦਿਤਾ ਹੈ ਤੇ ਦੋਵੇਂ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੇ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਉਹਦੀ ਰੋਟੀ ਮੰਨੀ ਹੋਈ ਐ, ਤੂੰ ਉੱਥੇ ਜਾ ਕੇ ਮਿਲ ਲਈਂ ਉਹਨੂੰ।” ਨਛੱਤਰ ਜਦੋਂ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਖੜਸੁਕ ਜਿਹੇ ਤੂਤ ਦੇ ਥੱਲੇ ਇਕ ਟੁੱਟੇ ਜਿਹੇ ਮੰਜੇ ਉੱਪਰ ਕੜੀ ਵਰਗਾ ਜੁਆਨ ਹੁਣ ਹੱਡੀਆਂ ਦੀ ਮੁੱਠ ਬਣਿਆ ਲੰਮਾ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਨਛੱਤਰ ਨੇ ਜਾ ਕੇ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੈਰੀਂ ਹੱਥ ਲਾਇਆ। ਲਕਵੇ ਮਾਰਿਆ ਹੱਥ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਉੱਪਰ ਉੱਠਿਆ ਪਰ ਨਛੱਤਰ ਦੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਪਿਆਰ ਵੀ ਨਾ ਦੇ ਸਕਿਆ। ਨਛੱਤਰ ਨੇ ਹਾਲ-ਚਾਲ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਮਾਸਟਰ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਖਾਰੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰ ਗਈਆਂ। ਉਹਨੇ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਥਥਲਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਨਾਲ ਉਹ ਇਤਨਾ ਹੀ ਕਹਿ ਸਕਿਆ, “ ਨਛੱਤਰ ਸਿਆਂ ਪੁੱਤਰਾ ਕੀ ਪੁਛਦੈਂ, ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਫੁੱਟਬਾਲ ਨੁੰ ਕਿੱਕਾਂ ਮਾਰੀਆਂ,  ਤੇ ਮੇਰੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੇ ਹੁਣ ਮੇਰਾ ਈ ਫੁੱਟਬਾਲ ਬਣਾ ‘ਤਾ, ਦੋ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਕਿੱਕ ਮਾਰਦੇ ਐ ਮੈਨੂੰ।” ਏਨਾ ਕਹਿ ਕੇ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰ ਲਈਆਂ। ਉਹਦਾ ਗਲ਼ਾ ਭਰ ਆਇਆ ਸੀ। ਖਾਰਾ ਪਾਣੀ ਉਹਦੀ ਚਿੱਟੀ ਦਾਹੜੀ ਵਿਚ ਜਜ਼ਬ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਨਛੱਤਰ ਇਕ ਟੱਕ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਵਲ ਦੇਖੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਹਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੋਂ ਅਣਕਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ।
ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਕੰਧਾਲਵੀ

ਸੁਬਾਹ ਸਵੇਰੇ ਮਾਈ ਇਕ,

ਆਈ ਗੁਰੂ ਦੁਆਰੇ।

ਭਾਈ ਜੀ ਅਰਦਾਸ ਕਰੌਣੀ,

ਹੱਥ ਬੰਨ੍ਹ ਅਰਜ਼ ਗੁਜ਼ਾਰੇ।

ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਮੈਂ ਕਰੀ ਤਿਆਰੀ,

ਅਰਦਾਸ ਕਰਿਉ ਜ਼ਰਾ ਚੰਗੀ।

ਸਿਹਤ ਵੀ ਰਹਿੰਦੀ ਢਿੱਲੀ ਮੱਠੀ,

ਹੋਵੇ ਨਾ ਰਾਹ ਵਿਚ ਤੰਗੀ।

ਦੋ ਅਰਦਾਸਾਂ ਅਸੀਂ ਕਰਦੇ ਬੀਬੀ,

ਇਕ ਵੱਡੀ ਇਕ ਛੋਟੀ।

ਉਂਜ ਸਭ ਵੱਡੀ ਕਰਵਾਉਂਦੇ,

ਅਸੀਂ ਘੱਟ ਹੀ ਕਰੀਏ ਛੋਟੀ।

ਭਾਈ ਜੀ ਕੀ ਫ਼ਰਕ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚ,

ਰਤਾ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਸਮਝਾਉ।

ਅਰਦਾਸ ਹੋਵੇ ਬਸ ਚੰਗੀ ਜੇਹੀ,

ਮਨ ਚਿਤ ਇਕ ਲਗਾਉ।

ਛੋਟੀ ਦੇ ਲਗਦੇ ਗਿਆਰਾਂ ਬੀਬੀ,

ਵੱਡੀ ਦੇ ਲਗਦੇ ਇੱਕੀ।

ਵੱਡੀ ਆਖਰ ਵੱਡੀ ਹੁੰਦੀ,

ਹੁੰਦੀ ਨਿੱਕੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਿੱਕੀ।

ਹੋਰ ਫ਼ਰਕ ਕੀ ਵਿਚ ਦੋਹਾਂ ਦੇ,

ਕਰ ਦਿਉ ਜ਼ਰਾ ਖੁਲਾਸਾ।

ਗੱਲ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਦੱਸੋ ਸਾਰੀ,

ਤੁਸੀਂ ਭੇਦ ਨਾ ਰੱਖਿਉ ਮਾਸਾ।

ਵੱਡੀ ਦੇਊ ਫੁੱਲ ਪ੍ਰੋਟੈਕਸ਼ਨ,

ਛੋਟੀ ਐ ਜ਼ਰਾ ਰਿਸਕੀ।

ਵੱਡੀ ਹਰ ਥਾਂ ਪਾਰ ਲੰਘਾਊ,

ਛੋਟੀ ਖਿਸਕੀ ਕਿ ਖਿਸਕੀ।

ਭਾਈ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਕਰ ਦਿਉ ਵੱਡੀ,

ਖਾਸ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਣਾ।

ਦਸਾਂ ਪੌਂਡਾਂ ਦੇ ਨੋਟ ਪਿੱਛੇ,

ਮੈਂ ਕੋਈ ਰਿਸਕ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ।

ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ ਹੋ ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਮਾਈ,

ਚੜ੍ਹ ਗਈ ਫੇਰ ਜਹਾਜ਼ੇ।

ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚੀ,

ਵੱਜਣ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਵਾਜੇ।

ਕਮਲ਼ੀ ਹੋਈ ਉਡੀਕ ਉਡੀਕ ਕੇ,

ਅਟੈਚੀਕੇਸ ਨਾ ਆਇਆ।

ਪਟਾ ਜਿਹਾ ਵੀ ਰੁਕ ਗਿਆ ਜਦ,

ਮਾਈ ਨੇ ਰੌਲ਼ਾ ਪਾਇਆ।

ਏਅਰਪੋਰਟ ਦਾ ਬੰਦਾ ਕਹਿੰਦਾ,

ਕਦੇ ਐਸਾ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ।

ਲੱਦਣ ਵਾਲ਼ੇ ਗ਼ਲਤੀ ਕਰਦੇ,

ਸਾਮਾਨ ਬਦਲ ਹੈ ਜਾਂਦਾ।

ਲਗਦੈ ਮਾਈ ਅਟੈਚੀ ਤੇਰਾ,

ਕਿਸੇ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਹੋਰ ਜਹਾਜ਼ੇ।

ਜਦੋਂ ਆ ਗਿਆ ਸਾਡੇ ਕੋਲੇ,

ਅਸੀਂ ਜਲਦ ਹੀ ਪਤਾ ਦਿਆਂਗੇ।

ਸੱਤ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਮਾਈ ਆਪਣਾ,

ਹੁਣ ਟੈਚੀ ਕੇਸ ਉਡੀਕੇ।

ਏਅਰਲਾਈਨ ਨਾ ਦੱਸੇ ਕੁਝ ਵੀ,

ਜਿਵੇਂ ਸੌਂ ਗਏ ਭੰਗ ਪੀ ਕੇ।

ਗੁੱਸੇ ਦੇ ਵਿਚ ਮਾਈ ਨੇ ਫਿਰ,

ਫੂਨ ਭਾਈ ਨੂੰ ਕੀਤਾ।

ਖੂਬ ਸੁਣਾਈਆਂ ਤੱਤੀਆਂ ਠੰਢੀਆਂ,

ਹਿਰਦਾ ਠੰਢਾ ਕੀਤਾ।

ਕਿੱਥੇ ਗਈ ਤੇਰੀ ਫੁੱਲ ਪ੍ਰੋਟੈਕਸ਼ਨ,

ਪਾਪੀਆ ਲਾਏ ਝੂਠੇ ਲਾਰੇ।

ਠੱਗੀ ਠੋਰੀ ਗੁਰੂ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ,

ਕਰਦੈਂ ਤੂੰ ਕਾਲ਼ੇ ਕਾਰੇ।

ਕਹਿੰਦੀ ਆਉਣ ਨੇ ਵਾਪਸ ਮੈਨੂੰ,

ਹੁਣ ਤੈਨੂੰ ਨਾ ਮੈਂ ਛੱਡੂੰ।

ਇੱਕੀਆਂ ਦੇ ਮੈਂ ‘ਕੱਤੀ ਭਾਈ,

ਤੇਰਿਆਂ ਹੱਡਾਂ ‘ਚੋਂ ਕੱਢੂੰ।

 ਹੈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਅਵਤਾਰ, ਮਿਰਾ ਅਰਜਨ ਗੁਰੂ,

ਹੈ ਸੱਚ ਦਾ ਪਹਿਰੇਦਾਰ, ਮਿਰਾ ਅਰਜਨ ਗੁਰੂ,

ਤਵੀ ਤੱਤੀ, ਰੇਤ ਤੱਤੀ, ਦੇਗ਼ਾ ਉਬਾਲ਼ੇ ਮਾਰਦਾ,

ਐਪਰ ਸੀ ਠੰਡਾ- ਠਾਰ, ਮੇਰਾ ਅਰਜਨ ਗੁਰੂ।

ਸੂਰਜ ਤਪੇਂਦਾ ਜੇਠ ਦਾ, ਹਰ ਸ਼ੈਅ ਨੂੰ ਸਾੜਦਾ,

ਹਿਮਾਲਾ ਦੀ ਗੰਗਧਾਰ, ਮਿਰਾ ਅਰਜਨ ਗੁਰੂ।

ਨਿਰਬਲ ਨਿਤਾਣਿਆਂ ਨੂੰ, ਦੇਂਵਦਾ ਉਹ ਹੌਸਲਾ,

ਧੀਰਜ ਦਾ ਇਕ ਅੰਬਾਰ, ਮਿਰਾ ਅਰਜਨ ਗੁਰੂ।

ਲੋਕਾਈ ਦੀ ਪੀਵੇ ਪੀੜ, ਤੱਤੀ ਤਵੀ ‘ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ,

ਹੈ ਦੁਖੀਆਂ ਦਾ ਗ਼ਮਖ਼ਾਰ, ਮਿਰਾ ਅਰਜਨ ਗੁਰੂ।

ਡਿੱਠਾ ਨਾ ਕਿਧਰੇ ਹੋਰ, ਹਰਿਮੰਦਰ ਜੋ ਸਾਜਿਆ,

ਉਹ ਐਸਾ ਇਮਾਰਤਕਾਰ, ਮਿਰਾ ਅਰਜਨ ਗੁਰੂ।

ਪਰੋਸ ਕੇ ਵਿਚ ਥਾਲ ਦੇ, ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਦੇ ਗਿਆ,

ਸੱਤ, ਸੰਤੋਖ ਅਤੇ ਵੀਚਾਰ, ਮਿਰਾ ਅਰਜਨ ਗੁਰੂ।

ਸਿਰੜ, ਸਿਦਕ, ਸਦਾਕਤ ਦਾ ਹੈ ਉਹ ਮੁਜੱਸਮਾ,

ਬਾਣੀ ਦਾ ਸ਼ਾਹ- ਸਵਾਰ, ਮਿਰਾ ਅਰਜਨ ਗੁਰੂ।

ਇਕੋ ਖੁਦਾ ਦਾ ਨੂਰ, ਸਭਨਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਦੇਖਦਾ,

ਹੈ ਯਾਰ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਦਾ, ਮਿਰਾ ਅਰਜਨ ਗੁਰੂ।

ਕੋਹੜੀਆਂ ਦੇ ਬੰਨ੍ਹੇ ਪੱਟੀਆਂ, ਉਹ ਹੱਥੀਂ ਆਪਣੀਂ,

ਹੈ ਦੂਖ ਨਿਵਾਰਣਹਾਰ, ਮਿਰਾ ਅਰਜਨ ਗੁਰੂ।

ਹੈ ਜ਼ਾਲਮਾਂ ਨੂੰ ਬਖ਼ਸ਼ਦਾ, ਮੰਗਦਾ ਸਭ ਦਾ ਭਲਾ,

ਹੈ ਸਭ ਨੂੰ ਬਖ਼ਸ਼ਣਹਾਰ, ਮਿਰਾ ਅਰਜਨ ਗੁਰੂ।

ਐਸੀ ਨਾ ਦੇਖੀ ਇੰਤਹਾ, ਜ਼ੁਲਮ ਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੇ,

ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦਾ ਸਿਰਤਾਜ ਤਾਂਹੀਂ, ਮਿਰਾ ਅਰਜਨ ਗੁਰੂ।

ਨਛੱਤਰ ਜਦੋਂ ਵੀ ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਜਾਂਦਾ, ਭਾਵੇਂ ਦੋ ਤਿੰਨ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਲਈ ਹੀ ਜਾਂਦਾ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕ ਪੀ. ਟੀ. ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲਣ ਜਾਂਦਾ। ਮਾਸਟਰ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪਿੰਡ ਨਛੱਤਰ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਡੇਢ ਕੁ ਮੀਲ ਦੀ ਵਿੱਥ ‘ਤੇ ਹੀ ਸੀ।
ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਨਛੱਤਰ ਦੇ ਆਗਿਆਕਾਰੀ ਤੇ ਮਿੱਠਬੋਲੜੇ ਸੁਭਾਅ ਕਰਕੇ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰੇ ਹੀ ਅਧਿਆਪਕ ਉਹਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਪੀ. ਟੀ. ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਤਾਂ ਨਛੱਤਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਸਮਝਦਾ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਆਪਣੇ ਦੋਨੋਂ ਲੜਕੇ ਵੀ ਇਸੇ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਹੀ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੀ ਨਛੱਤਰ ਨਾਲ ਗੂੜ੍ਹੀ ਦੋਸਤੀ ਸੀ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਹੀ ਕਈ ਹਮਜਮਾਤੀ ਨਛੱਤਰ ਨਾਲ ਅੰਦਰੋ-ਅੰਦਰੀ ਖਾਰ ਵੀ ਖਾਂਦੇ ਸਨ ਪਰ ਸਾਹਮਣੇ ਕੋਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਮਾਸਟਰਾਂ ਦੇ ਛਿੱਤਰਾਂ ਦਾ ਡਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਪੀ. ਟੀ. ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੁਝ ਸਾਲ ਫੌਜ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਤੇ ਨੌਕਰੀ ਦੌਰਾਨ ਉਹਨੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਕੋਣਾ ਕੋਣਾ ਛਾਣਿਆਂ ਸੀ। ਜਗਿਆਸੂ ਸੁਭਾਅ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹਨੇ ਹਰੇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਤੋਂ ਹੀ ਗਿਆਨ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਫੌਜ ਵਿਚੋਂ ਰਿਟਾਇਰ ਹੁੰਦਿਆਂ ਸਾਰ ਹੀ ਉਹਨੂੰ ਨਾਲ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੀ. ਟੀ. ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ। ਸਕੂਲ ਦੀ ਫੁੱਟਬਾਲ ਦੀ ਟੀਮ ਵਾਸਤੇ ਇੱਕ ਕੋਚ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ ਅਤੇ ਪੀ. ਟੀ. ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਫੌਜ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਫ਼ੁੱਟਬਾਲ ਦਾ ਸਿਰਕੱਢ ਖਿਡਾਰੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਫ਼ੁੱਟਬਾਲ ਦੀ ਉਹਦੀ ਉੱਚੀ ਕਿੱਕ ਬੜੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਨਛੱਤਰ ਨੂੰ ਯਾਦ ਸੀ ਇਕ ਵਾਰੀ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ‘ਤੇ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਿੱਕ ਨਾਲ ਫ਼ੁੱਟਬਾਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਚਾ ਚਲਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਭਜਨੇ ਅਮਲੀ ਨੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਅਫ਼ਵਾਹ ਫ਼ੈਲਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿ ਫੁੱਟਬਾਲ ਤਾਂ ਉਪਰੋਂ ਮੁੜਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਦੂਸਰਾ ਫੁੱਟਬਾਲ ਗਰਾਊਂਡ ਵਿਚ ਸੁੱਟਣਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਭਜਨੇ ਅਮਲੀ ਨੂੰ ਛੇੜਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਅੱਗਿਉਂ ਕਹਿੰਦਾ, “ ਬਈ ਜੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਭੀਮ ਦੇ ਸੁੱਟੇ ਹੋਏ ਹਾਥੀ ਅਜੇ ਤਾਈਂ ਉੱਤੇ ਈ ਘੁੰਮੀਂ ਜਾਂਦੇ ਐ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਕਰਮ ਸਿਉਂ ਦਾ ਫੁੱਟਬਾਲ ਨਈਂ ਉੱਤੇ ਘੁੰਮ ਸਕਦਾ।”
ਫ਼ੌਜ ਵਿਚ ਨੌਕਰੀ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫ਼ੁੱਟਬਾਲ ਦੀ ਖ਼ੂਬ ਪ੍ਰੈਕਟਿਸ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਜਿਸਦਾ ਸਦਕਾ ਹੀ ਉਹਨੂੰ ਫੌਜ ਵਿਚੋਂ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋ ਕੇ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਇਸ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ। ਪੀ. ਟੀ. ਦੇ ਪੀਰੀਅਡ ਦੌਰਾਨ ਖੇਡਾਂ ਆਦਿਕ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਹ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀਆਂ ਵਚਿੱਤਰ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਾਉਂਦਾ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਇੰਨੀ ਖਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਕਿ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਇਉਂ ਲਗਦਾ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਆਪ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿਚ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਹੋਣ। ਬੱਚੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਰੌਚਕ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣ ਸੁਣ ਨਾ ਅੱਕਦੇ ਨਾ ਥੱਕਦੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਉਹ ਬੜੇ ਗੂੜ੍ਹ ਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ਾਂ ‘ਚ ਪਾ ਦਿੰਦਾ।
ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਦੋਨੋਂ ਲੜਕੇ ਪੜ੍ਹਾ ਲਿਖਾ ਕੇ ਮਾਸਟਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵੀ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਲੜਕੀਆਂ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਸਨ ਜੋ ਕਿ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਨੇੜੇ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਸਕੂਲਾਂ ‘ਚ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ। ਪੀ. ਟੀ. ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਕੁਝ ਵਰ੍ਹੇ ਹੋਏ ਕੈਂਸਰ ਦੀ ਨਾਮੁਰਾਦ ਬੀਮਾਰੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਲੋਕ ਸਿਧਾਰ ਗਈ ਸੀ। ਹੁਣ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਕਰਮ ਸਿੌਘ ਵੀ ਢਿੱਲਾ-ਮੱਠਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ।  
           ਐਤਕੀਂ ਜਦੋਂ ਨਛੱਤਰ ਪਿੰਡ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਪੀ. ਟੀ.ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਲਕਵੇ ਦਾ ਗੰਭੀਰ ਦੌਰਾ ਪਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਮੰਜੇ ਜੋਗਾ ਹੀ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ। ਨਛੱਤਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦੋਵਾਂ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੇ ਸਮਝੌਤਾ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਬਜ਼ੁਰਗ਼ ਬਾਪ ਨੂੰ ਦੋ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ਼ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨਗੇ। ਨਛੱਤਰ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਦਿਨ ਯਾਦ ਸਨ ਜਦੋਂ ਮਾਸਟਰ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚਲੇ ਮਕਾਨ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਨਵੇਂ ਮਕਾਨ ਦੇ ਦੋ ਸੈੱਟ ਬਣਵਾਏ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨੇ ਆਪਣੀ ਹਰ ਰੀਝ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਿਉਂ ਹੀ ਲਕਵੇ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪਿਆ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦੋਵਾਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵੰਡ ਦਿਤੀ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਦਿਮਾਗ਼ੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅਪਾਹਜ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਪੇਸ਼ ਆਵੇਗੀ।
ਨਛੱਤਰ ਜਦੋਂ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਹਦੀ ਬੇਬੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, “ ਪੁੱਤ, ਕਰਮ ਸਿਉਂ ਅੰਦਰਲੇ ਘਰੇ ਨਈਂ ਹੁੰਦਾ, ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਦੋ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਹੁਣ ਬਾਹਰਲੀ  ਹਵੇਲੀ ‘ਚ ਉਹਦਾ ਮੰਜਾ ਡਾਹ ਦਿਤਾ ਹੈ ਤੇ ਦੋਵੇਂ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੇ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਉਹਦੀ ਰੋਟੀ ਮੰਨੀ ਹੋਈ ਐ, ਤੂੰ ਉੱਥੇ ਜਾ ਕੇ ਮਿਲ ਲਈਂ ਉਹਨੂੰ।” ਨਛੱਤਰ ਜਦੋਂ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਖੜਸੁਕ ਜਿਹੇ ਤੂਤ ਦੇ ਥੱਲੇ ਇਕ ਟੁੱਟੇ ਜਿਹੇ ਮੰਜੇ ਉੱਪਰ ਕੜੀ ਵਰਗਾ ਜੁਆਨ ਹੁਣ ਹੱਡੀਆਂ ਦੀ ਮੁੱਠ ਬਣਿਆ ਲੰਮਾ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਨਛੱਤਰ ਨੇ ਜਾ ਕੇ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੈਰੀਂ ਹੱਥ ਲਾਇਆ। ਲਕਵੇ ਮਾਰਿਆ ਹੱਥ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਉੱਪਰ ਉੱਠਿਆ ਪਰ ਨਛੱਤਰ ਦੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਪਿਆਰ ਨਾ ਦੇ ਸਕਿਆ। ਨਛੱਤਰ ਨੇ ਹਾਲ-ਚਾਲ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਮਾਸਟਰ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਖਾਰੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰ ਗਈਆਂ। ਉਹਨੇ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਥਥਲਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਨਾਲ ਉਹ ਇਤਨਾ ਹੀ ਕਹਿ ਸਕਿਆ, “ ਨਛੱਤਰ ਸਿਆਂ ਪੁੱਤਰਾ ਕੀ ਪੁਛਦੈਂ, ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਫੁੱਟਬਾਲ ਨੁੰ ਕਿੱਕਾਂ ਮਾਰੀਆਂ,  ਤੇ ਮੇਰੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੇ ਮੇਰਾ ਈ ਫੁੱਟਬਾਲ ਬਣਾ ‘ਤਾ, ਦੋ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਕਿੱਕ ਮਾਰਦੇ ਐ ਮੈਨੂੰ।” ਏਨਾ ਕਹਿ ਕੇ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰ ਲਈਆਂ। ਉਹਦਾ ਗਲ਼ਾ ਭਰ ਆਇਆ ਸੀ। ਖਾਰਾ ਪਾਣੀ ਉਹਦੀ ਚਿੱਟੀ ਦਾਹੜੀ ਵਿਚ ਜਜ਼ਬ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਨਛੱਤਰ ਇਕ ਟੱਕ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਵਲ ਦੇਖੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਹਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੋਂ ਅਣਕਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ।
ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਕੰਧਾਲਵੀ