ਸੱਤਰਵਿਆਂ ਦਾ ਅੱਧ ਸੀ। ਮਨੋਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਆਇਆਂ ਸੱਤ ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ‘ਚੋਂ ਲਗਦੇ ਮਾਸੜ ਨੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੀ ਲੜਕੀ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਕਰਵਾ ਕੇ ਉਸ ਨੁੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਸੱਦ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਜਿਸ ਟਾਊਨ ‘ਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਉਹਦੇ ਸਹੁਰੇ ਵੀ ਉੱਥੇ ਹੀ ਸਨ। ਪਿੰਡੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਚਿੱਠੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਪਿੰਡ ਦਾ ਗੇੜਾ ਜ਼ਰੂਰ ਮਾਰੇ, ਸੱਤ ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਉਸ ਨੂੰ ਗਿਆਂ ਹੋਇਆਂ। ਪਰ ਸਹੁਰਿਆਂ ਵਲੋਂ ਉਸ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਪਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਜਲਦੀ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਆਪਣਾ ਘਰ ਖਰੀਦੇ। ਕੁਝ ਦੇਰ ਉਹ ਸਹੁਰਿਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਰਿਹਾ ਪਰ ਘੁਟਣ ਜਿਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਕੁਝ ਚਿਰਾਂ ਤੋਂ ਉਸ ਨੇ ਕਿਰਾਏ ਦਾ ਮਕਾਨ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਆਪ ਵੀ ਛੇਤੀ ਤੋਂ ਛੇਤੀ ਆਪਣੀ ਛੱਤ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਪਿੱਛੇ ਪਰਵਾਰ ਨੂੰ ਵੀ ਪੈਸੇ ਭੇਜਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸ ਦੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਗੁਰਮੀਤੋ ਇਸ ਗੱਲੋਂ ਬਹੁਤੀ ਖੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮਨੋਹਰ ਗਧੀ-ਗੇੜ ‘ਚ ਫ਼ਸਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਜਿਹੜੀ ਚਿੱਠੀ ਹੁਣ ਉਸ ਨੂੰ ਪਿੰਡੋਂ ਆਈ ਸੀ ਉਸ ਮੁਤਾਬਿਕ ਜਾਣ ਤੋਂ ਸਿਵਾ ਉਸ ਪਾਸ ਹੋਰ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਸੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹਰ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਪਰਵਾਰ ਸਮੇਤ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਵਾਰ ਵਾਰ ਚਿੱਠੀ ਵਿਚ ਤਾਕੀਦ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਗੁਰਮੀਤੋ ਨੂੰ ਇਕ ਗੰਭੀਰ ਬਿਮਾਰੀ ਨੇ ਘੇਰ ਲਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਇਕ ਮਹੀਨਾ ਹਸਪਤਾਲ ਰਹਿ ਕੇ ਆਈ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਬਹੁਤ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਉਹ ਹਵਾਈ ਸਫ਼ਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਸਕਦੀ। ਦੋਵੇਂ ਬੱਚੇ ਵੀ ਅਜੇ ਛੋਟੇ ਸਨ। ਏਨਾ ਸ਼ੁਕਰ ਸੀ ਕਿ ਸਹੁਰੇ ਨੇੜੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਬੜਾ ਆਸਰਾ ਸੀ। ਹਰ ਦੁਖ ਸੁਖ ਵੇਲੇ ਉਹ ਨਾਲ਼ ਖਲੋਂਦੇ ਸਨ।  
ਕੁਝ ਛੁੱਟੀ ਉਸ ਦੀ ਬਣਦੀ ਸੀ ਤੇ ਕੁਝ ਉਸ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਤਨਖਾਹ ਤੋਂ ਲੈਣ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾ ਲਿਆ ਤੇ ਇੰਜ ਉਸ ਨੇ ਚਾਰ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਦਾ ਬੰਦੋਬਸਤ ਕਰ ਲਿਆ। ਕੌੜਾ ਘੁੱਟ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਸਭ ਲਈ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਖਰੀਦਿਆ ਤੇ ਫਲਾਈਟ ਬੁੱਕ ਕਰਵਾ ਲਈ।
ਇਕ ਤਾਂ ਵਿਆਹ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਮਨੋਹਰ ਦੀ ਆਮਦ ਨੇ ਚਾਰ ਚੰਨ ਲਾ ਦਿਤੇ। ਮਨੋਹਰ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਸਿੱਧੜ ਜਿਹੇ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਬੱਚਾ ਸੀ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਗਦਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਦਾ ਕਿਵੇਂ ਜਵਾਬ ਦੇਣਾ ਹੈ । ਕਈ ਵਾਰੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਅੱਲ ਵਲੱਲੀਆਂ ਜਿਹੀਆਂ ਹੁੰਦੀ। ਸਕੂਲ ‘ਚ ਕੁਝ ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਲੂ ਕਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਜੇ ਕੋਈ ਬੱਚਾ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਨਾਂ ਨਾਲ ਛੇੜਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਲੜਦਾ ਝਗੜਦਾ ਤੇ
ਮਾਸਟਰਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਵੀ ਲਾਉਂਦਾ ਪਰ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਾ ਪੈਂਦਾ। ਹੋਰ ਲੋਕ ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ‘ਤੇ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਨਾਮ ਨਾਲ ਨਾ ਬੁਲਾਉਂਦੇ ਪਰ ਪਿੱਠ ਪਿੱਛੇ ਜ਼ਰੂਰ ਕਹਿੰਦੇ। ਉਸ ਦੇ ਬਚਪਨ ਦੇ ਯਾਰ ਬੇਲੀ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਦੱਸ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਲੱਲੂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਆਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੀ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਉਹ ਮਿਲਣ ਆਉਂਦਾ।
ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਸਾਰੇ ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਨਾ ਆ ਸਕਣ ਕਰ ਕੇ ਘਰ ਵਾਲ਼ੇ ਮਾਯੂਸ ਵੀ ਸਨ ਪਰ ਸਭ ਗੁਰਮੀਤੋ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਰੋਜ਼ ਮਹਿਫ਼ਲਾਂ ਜੁੜਦੀਆਂ। ਬਚਪਨ ਦੇ ਯਾਰ ਬੇਲੀ ਉਸ ਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਬਾਰੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਪੁੱਛਦੇ। ਕੁਝ ਕਾਲਜੀਏਟ ਨੌਜੁਆਨ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ੈਕਸਪੀਅਰ ਬਾਰੇ ਅਤੇ ਲੰਡਨ ਦੀਆਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਥਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਦੇ ਤਾਂ ਮਨੋਹਰ ਵਿਚਾਰਾ ਡੌਰ ਭੌਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਉਹ ਤਾਂ ਜਦੋਂ ਦਾ ਇੰਗਲੈਂਡ ਆਇਆ ਸੀ ਕੋਹਲੂ ਦੇ ਬਲਦ ਵਾਂਗ ਸੱਤੇ ਦਿਨ ਫਾਊਂਡਰੀ ਵਿਚ ਹੀ ਚੱਕਰ ਕੱਟਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸੱਤੋ ਸੱਤ ਲਾ ਕੇ ਉਹ ਫਾਊਂਡਰੀ ਦੀ ਹੀ ਇਕ ਮਸ਼ੀਨ ਬਣ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਕੀ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ੈਕਸਪੀਅਰ ਕੌਣ ਸੀ ਤੇ ਲੰਡਨ ਵਿਚ ਕੀ ਕੀ ਵੇਖਣ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਉਹ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਜਿਹਾ ਹੋ ਕੇ ਗੋਲ਼ ਮੋਲ਼ ਜਿਹਾ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦਾ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗਲਾਸੀ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਕਹਿੰਦਾ ਤੇ ਗੱਲ ਆਈ ਗਈ ਹੋ ਜਾਂਦੀ।
ਕੁਝ ਦਿਨ ਤਾਂ ਵਿਆਹ ਵਿਚ ਲੰਘ ਗਏ ਤੇ ਕੁਝ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਘਰੀਂ ਫੇਰਾ- ਤੋਰਾ ਕਰਦਿਆਂ ਪਤਾ ਹੀ ਨਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਚਾਰ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਕਦੋਂ ਰੇਤਾ ਵਾਂਗ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ‘ਚੋ ਇਕ ਇਕ ਦਿਨ ਕਰ ਕੇ ਕਿਰ ਗਈ। ਇਹ ਮੌਕਾ ਮੇਲ਼ ਹੀ ਸਮਝੋ ਕਿ ਮਨੋਹਰ ਦੀ ਭੂਆ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਲੜਕੇ ਗੁਰਦੀਪ ਦਾ ਵਿਆਹ ਰੱਖ ਲਿਆ ਜੋ ਕਿ ਮਨੋਹਰ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਦਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਸਾਰੇ ਉਸ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਪਾਉਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਉਹ ਇਹ ਵਿਆਹ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰ ਦੇਖ ਕੇ ਜਾਵੇ। ਮਨੋਹਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਨੌਕਰੀ ਦਾ ਵਾਸਤਾ ਵੀ ਪਾਇਆ ਪਰ ਸਾਰੇ ਹੀ ਉਸ ‘ਤੇ ਵਿਆਹ ਦੇਖਣ ਲਈ ਜ਼ੋਰ ਪਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿਤੀ ਗਈ ਕਿ ਉਹ ਮੈਡੀਕਲ ਭੇਜ ਦੇਵੇ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਦੋਚਿੱਤੀ ਵਿਚ ਫ਼ਸਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਕੀ ਕਰੇ। ਉਸ ਨੂੰ ਖੁਦ ਨੂੰ ਵੀ ਲਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਇਸ ਵਿਆਹ ‘ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਇਹ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਲਈ ਉਸ ਵਾਸਤੇ ਮਿਹਣਾ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ। ਵਿਆਹ ‘ਚ ਜੇ ਅਜੇ ਦੋ ਤਿੰਨ ਹਫ਼ਤੇ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਹੋਰ ਗੱਲ ਸੀ ਪਰ ਵਿਆਹ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਤਿੰਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਤਾਈਂ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਇਹੋ ਹੀ ਰਾਹ ਸੁੱਝਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਡੀਕਲ ਸਰਟੀਫ਼ੀਕੇਟ ਬਣਵਾ ਕੇ ਫਾਊਂਡਰੀ ਨੂੰ ਭੇਜ ਕੇ ਇਕ ਹਫ਼ਤਾ ਛੁੱਟੀ ਹੋਰ ਵਧਾ ਲਈ ਜਾਵੇ। ਗੱਲ ਤਾਂ ਠੀਕ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਕਿਤੇ ਫੋਰਮੈਨ ਤੇ ਮੈਨੇਜਰ ਦੋਵੇਂ ਕੋਈ ਲਫ਼ੜਾ ਨਾ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦੇਣ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਪੱਕੇ ਨਸਲਵਾਦੀ ਗੋਰੇ ਸਨ। ਦੇਸੀ ਕਾਮਿਆਂ ਨੂੰ ਉਹ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਗੱਲੋਂ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਮਨੋਹਰ ਕਿਉਂਕਿ ਵਰਕਰਾਂ ਦੀ ਯੂਨੀਅਨ ਵਿਚ ਵੀ ਵਧ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਉਸ ਨਾਲ ਹੋਰ ਵੀ ਖਾਰ ਖਾਂਦੇ ਸਨ। ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਕਰ ਕੇ ਤੇ ਕੁਝ ਸਿਆਣੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨਾਲ ਸਲਾਹ ਮਸ਼ਵਰਾ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਮੈਡੀਕਲ ਸਰਟੀਫ਼ੀਕੇਟ ਭੇਜਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ, ਉੱਪਰੋਂ ਮੌਕਾ-ਮੇਲ ਇਹ ਬਣ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਹੀ ਇਕ ਭਾਈਬੰਦ ਗੁਰਮੇਲ ਸਿੰਘ ਵੀ ਮਨੋਹਰ ਦੇ ਟਾਊਨ ‘ਚ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵੀ ਅਕਸਰ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ, ਤੇ ਮਨੋਹਰ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਸੀ ਉਹ ਆਪਣੀ ਛੁੱਟੀ ਕੱਟ ਕੇ ਅੱਜ ਹੀ ਦਿੱਲੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿੱਥੋਂ ਰਾਤ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਦੀ ਫ਼ਲਾਈਟ ਸੀ। ਮਨੋਹਰ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਡਾਕ ਰਾਹੀਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨੇ ਦਿਨ ਲੱਗਣ ਤੇ ਜੇ ਉਹ ਇਹ ਸਰਟੀਫ਼ੀਕੇਟ ਗੁਰਮੇਲ ਦੇ ਹੱਥ ਭੇਜ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਇੰਜ ਇਹ ਦੋ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ‘ਚ ਹੀ ਫਾਊਂਡਰੀ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਪਹੁੰਚ ਜਾਵੇਗਾ। ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜਲਦੀ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਸਰਟੀਫ਼ੀਕੇਟ ਬਣਵਾ ਕੇ ਗੁਰਮੇਲ ਦੇ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਤੁਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਫੜਾ ਦੇਵੇ।  
ਸੋ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਉਹ ਸਵੇਰੇ ਹੀ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਇਕ ਐਮ.ਬੀ.ਬੀ.ਐੱਸ. ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ‘ਤੇ ਜਾ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਡਾਕਟਰ ਆਪ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਕੰਪਾਊਡਰ ਹਾਜ਼ਰ ਸੀ। ਮਨੋਹਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਰਟੀਫ਼ੀਕੇਟ ਬਣਵਾਉਣ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ। ਕੰਪਾਊਡਰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਸਰਟੀਫ਼ੀਕੇਟ ਤਾਂ ਤਿਆਰ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ ਪਰ ਉਸ ‘ਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਹੋਣੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਮਰੀਜ਼ ਦੇਖਣ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਘੰਟੇ ਕੁ ਬਾਅਦ ਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਡਾਕਟਰ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਲੋਕ ਅਜਿਹੇ ਸਰਟੀਫ਼ੀਕੇਟ ਬਣਵਾਉਂਦੇ ਹੋਣਗੇ ਇਸੇ ਕਰ ਕੇ ਹੀ       ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਕ ਟਾਈਪਿੰਗ ਮਸ਼ੀਨ ਵੀ ਆਪਣੀ ਹੀ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਮਨੋਹਰ ਨੇ ਲੋੜੀਂਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਤੀ ਤੇ ਕੰਪਾਊਡਰ ਨੇ ਸਰਟੀਫ਼ੀਕੇਟ ਟਾਈਪ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਮਨੋਹਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਫ਼ੈਕਟਰੀ ਵਾਲੇ ਬੜੇ ਨਘੋਚੀ ਹਨ ਸੋ ਉਹ ਐਵੇਂ ਮਾੜੀ ਮੋਟੀ ਬਿਮਾਰੀ ਨਾ ਲਿਖ ਦੇਵੇ ਸਗੋਂ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਬਿਮਾਰੀ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਖੇ ਤਾਂ ਕਿ ਫੈਕਟਰੀ ਵਾਲੇ ਸ਼ੱਕ ਨਾ ਕਰਨ। ਕੰਪਾਊਡਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਤਸੱਲੀ ਦਿਤੀ ਕਿ ਉਹ ਚਿੰਤਾ ਨਾ ਕਰੇ, ਇਹ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ। ਟਾਈਪ ਦਾ ਕੰਮ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਕੰਪਾਊਡਰ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਘੰਟੇ ਕੁ ਬਾਅਦ ਆ ਕੇ ਸਰਟਫ਼ੀਕੇਟ ਲੈ ਜਾਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਤੇ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਭਰਾ ਘੁੰਮਣ ਫਿਰਨ ਲਈ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਲ ਨਿਕਲ ਗਏ। ਘੰਟੇ ਕੁ ਬਾਅਦ ਆਏ ਤਾਂ ਕੰਪਾਊਡਰ ਨੇ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰਵਾ ਕੇ ਸਰਟੀਫ਼ੀਕੇਟ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ੇ ‘ਚ ਪਾ ਕੇ ਸੀਲ-ਬੰਦ ਕਰ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਡਾਕਟਰ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਨੋਹਰ ਨੇ ਬਣਦੀ ਫ਼ੀਸ ਦਿਤੀ ਤੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਚਾਲੇ ਪਾਏ। ਮਨੋਹਰ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰਮੇਲ ਨੇ ਬਾਰਾਂ ਕੁ ਵਜੇ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਸੀ ਸੋ ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹਦੇ ਤੁਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਉਹਦੇ ਪਿੰਡ ਪਹੁੰਚ ਜਾਵੇ।   
ਰਾਹ ਵਿਚ ਉਹ ਗੁਰਮੇਲ ਦੇ ਪਿੰਡ ਰੁਕੇ। ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਜਾਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮਨੋਹਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮੈਡੀਕਲ ਸਰਟੀਫ਼ੀਕੇਟ ਲਿਜਾਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਤੇ ਗੁਰਮੇਲ ਨੇ ਕੋਈ ਉਜ਼ਰ ਨਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਮਨੋਹਰ ਨੇ ਸਰਟੀਫ਼ੀਕੇਟ ਵਾਲਾ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ਾ ਉਸ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕੀਤਾ ਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਉਹਦੇ ਸਹੁਰਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ਪਹੁੰਚਾ ਦੇਵੇ, ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਫਾਊਂਡਰੀ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਜਾ ਕੇ ਦੇ ਆਉਣਗੇ। ਲਿਫ਼ਾਫ਼ਾ ਫੜਾ ਕੇ ਮਨੋਹਰ ਹੋਰੀਂ ਠੰਡੇ ਦਾ ਘੁੱਟ ਘੁੱਟ ਪੀਤਾ ਤੇ ਗੁਰਮੇਲ ਤੋਂ ਛੁੱਟੀ ਲਈ।
ਸਰਟੀਫ਼ੀਕੇਟ ਗੁਰਮੇਲ ਨੂੰ ਦੇ ਕੇ ਉਹ ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਭੂਆ ਦੇ ਲੜਕੇ ਦਾ ਵਿਆਹ ਦੇਖਿਆ ਉਸ ਨੇ, ਤੇ ਫਿਰ ਉਹ ਦਿਨ ਵੀ ਆ ਗਿਆ ਜਿਸ ਦਿਨ ਉਸ ਨੇ ਫਲਾਈਟ ਫੜਨ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਪੰਜ ਹਫ਼ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇਉਂ ਲੱਗ ਰਹੇ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਅੱਜ ਹੀ ਆਇਆ ਹੋਵੇ। ਉਸ ਨੇ ਪੀ.ਸੀ.ਓ. ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਸਹੁਰਿਆਂ ਨੂੰ ਫ਼ੂਨ ਕਰ ਕੇ ਫਲਾਈਟ ਨੰਬਰ ਵਿਗੈਰਾ ਦੱਸ ਦਿਤਾ ਤਾਂ ਕਿ ਕੋਈ ਜਣਾ ਆ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਲੈ ਜਾਵੇ।
ਉਸ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਸਾਲ਼ੇ ਉਸ ਨੂੰ ਏਅਰਪੋਰਟ ‘ਤੇ ਲੈਣ ਲਈ ਪਹੁੰਚੇ, ਉਹ ਉਡੀਕ ਉਡੀਕ ਕੇ ਥੱਕ ਗਏ ਪਰ ਮਨੋਹਰ ਦਾ ਕਿਧਰੇ ਨਾਮ-ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਾਫ਼ੀ ਖੱਜਲਖੁਆਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਫਲਾਈਟ ‘ਚੋਂ ਇਸ ਨਾਮ ਦੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਐਂਬੂਲੈਂਸ ਕਿਧਰੇ ਲੈ ਗਈ ਹੈ। ਇੰਨੀ ਸੂਚਨਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਇਸ ਬਾਰੇ ਉਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀ ਪਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਇੰਨੀ ਸਲਾਹ ਜ਼ਰੂਰ ਦਿਤੀ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਫੈਮਿਲੀ ਡਾਕਟਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰ ਕੇ ਪਤਾ ਕਰਨ। ਹੁਣ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਭਰਾ ਸੋਚਣ ਕਿ ਮਨੋਹਰ ਨੂੰ ਕੀ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇਗਾ? ਕੀ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਖਾਣੇ ਨਾਲ ਕੁਝ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ? ਕੀ ਕੋਈ ਸੱਟ ਚੋਟ ਲੱਗ ਗਈ ਹੋਵੇਗੀ? ਕੀ ਪਤਾ ਕਿਹੜੇ ਹਸਪਤਾਲ ਲੈ ਕੇ ਗਏ ਹੋਣਗੇ? ਬੜੇ ਸ਼ਸ਼ੋਪੰਜ ‘ਚ ਪਏ ਉਹ। ਲੰਡਨ ਵਿਚ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਐਡਾ ਜਾਣਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਨਾਲੇ ਲੰਡਨ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਵਾਸਤੇ ਇਕ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਵਾਂਗ ਸੀ। ਘਰ ਦਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਫੂਨ ਕਰ ਕੇ ਉਹ ਫ਼ਿਕਰਾਂ ‘ਚ ਨਹੀਂ ਸਨ ਪਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ। ਅਖੀਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਹੀ ਸਲਾਹ ਕੀਤੀ ਕਿ ਵਾਪਸ ਘਰ ਨੂੰ ਜਾਇਆ ਜਾਵੇ ਤੇ ਸਵੇਰੇ ਮਨੋਹਰ ਦੇ ਡਾਕਟਰ ਤੋਂ ਪਤਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਸਲਾਹ ਦਿਤੀ ਸੀ।
ਜਦੋਂ ਮਨੋਹਰ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਉਹ ਘਰ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਸਭ ਨੂੰ ਫ਼ਿਕਰ ਸਤਾਉਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਕੀ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਖੈਰ, ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਤ ਬੀਤੀ ਤੇ ਸਵੇਰੇ ਉਸ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਸਾਲ਼ੇ ਮਨੋਹਰ ਦੇ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਏ। ਪੁੱਛ-ਗਿੱਛ ਵਾਲੀ ਗੋਰੀ ਨੂੰ ਕਹਾਣੀ ਦੱਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਅੰਦਰ ਡਾਕਟਰ ਤੋਂ ਪਤਾ ਕਰਨ ਗਈ। ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਅਜੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ, ਉਹ ਪਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇਗਾ। ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਦੋ ਕੁ ਘੰਟਿਆਂ ਬਾਅਦ ਆਉਣ ਤੇ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੀ ਸੂਚਨਾ ਜੇ ਕਿਈ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਉਹ ਸੂਚਨਾ ਗੁਪਤ ਰੱਖਣ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਅਧੀਨ ਸਿਰਫ਼ ਸਭ ਤੋਂ ਕਰੀਬੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਨੂੰ ਹੀ ਦੇਵੇਗਾ, ਜੋ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਹੈ, ਸੋ ਉਸ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਆਉਣ।
ਮਨੋਹਰ ਦੀ ਘਰ ਵਾਲ਼ੀ ਗੁਰਮੀਤੋ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਦੋ ਕੁ ਘੰਟਿਆਂ ਬਾਅਦ ਆਏ ਤਾਂ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮਨੋਹਰ ਨੇ ਛੁੱਟੀ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਜਿਹੜਾ ਸਰਟੀਫ਼ੀਕੇਟ ਫਾਊਂਡਰੀ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ ਸੀ ਉਸ ਉੱਪਰ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਮਨੋਹਰ ਨੂੰ ਟੀ.ਬੀ. ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਸੀ। ਫਾਊਂਡਰੀ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਇਹ ਸੂਚਨਾ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਹੀ ਏਅਰਪੋਰਟ ਨੂੰ ਭੇਜ ਦਿਤੀ ਕਿਉਂਕਿ ਟੀ.ਬੀ. ਛੂਤ ਦੀ ਇਕ ਬਹੁਤ ਗੰਭੀਰ ਬਿਮਾਰੀ ਹੈ। ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮਨੋਹਰ ਨੂੰ ਇਥੋਂ ਸੱਠ ਕੁ ਮੀਲ ਦੂਰ ਇਕ ਪੇਂਡੂ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਸੈਨੇਟੋਰੀਅਮ ‘ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਦੇ ਟੈਸਟ ਹੋਣਗੇ। ਏਨਾ ਸੁਣ ਕੇ ਸਭ ਦੀ ਜਾਨ ‘ਚ ਜਾਨ ਆਈ ਕਿ ਚਲੋ ਪਤਾ ਤਾਂ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਕਿੱਥੇ ਹੈ ਤੇ ਕਿਸ ਹਾਲਤ ‘ਚ ਹੈ। ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਡਾਕਟਰ ਤੋਂ ਸੈਨੇਟੋਰੀਅਮ ਦਾ ਨਾਮ ਪਤਾ ਲਿਆ ਤੇ ਸੰਪਰਕ ਕਰ ਕੇ ਮੁਲਾਕਾਤ ਲਈ ਸਮਾਂ ਨਿਸ਼ਚਤ ਕਰ ਲਿਆ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਦੂਰੋਂ ਹੀ ਦੇਖ ਸਕਣਗੇ ਮਿਲਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ਤੇ ਕਿਸੇ ਬਿਮਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਨਾਲ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਸੀ।
ਮਨੋਹਰ ਦੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਗੁਰਮੀਤੋ ਹਸਪਤਾਲ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਮਨੋਹਰ ਦੀ ਸੱਸ ਅਤੇ ਸਹੁਰਾ ਵੀ ਪਿਛਲੇ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਮੌਸਮੀ ਖੰਘ-ਬੁਖਾਰ ਨਾਲ ਜੂਝ ਰਹੇ ਸਨ। ਸੋ, ਮਿਥੇ ਦਿਨ ‘ਤੇ ਮਨੋਹਰ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਸਾਲ਼ੇ ਗਏ। ਹਸਪਤਾਲ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਚੈੱਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਸਪੈਸ਼ਲ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਪੈਰਾਂ ਤੱਕ ਕੱਜਣ ਵਾਲੇ ਓਵਰਆਲ ਪੁਆਏ ਗਏ। ਇਕ ਕਰਮਚਾਰੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੀਸੇ ਦੇ ਬਣੇ ਇਕ ਵੱਡੇ ਸਾਰੇ ਕਮਰੇ ‘ਚ ਲੈ ਗਿਆ ਜਿਥੇ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਸਾਰੀ ਕੱਚ ਦੀ ਇਕ ਬੋਤਲ ਜਿਹੀ ਪਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਨੋਹਰ ਨੂੰ ਬਿਠਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ਼ਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਹੀ ਗੱਲ ਬਾਤ ਕੀਤੀ ਤੇ ਕੁਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਉਹ ਮੁੜ ਰਿਸੈਪਸ਼ਨ ਕਮਰੇ ‘ਚ ਆਏ ਤਾਂ ਇਕ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਫ਼ਤਰ ‘ਚ ਬੁਲਾਇਆ ਤੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮਨੋਹਰ ਟੀ.ਬੀ. ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਲਈ ਪਾਜ਼ੇਟਿਵ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਢਾਈ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਉੱਥੇ ਰੱਖ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ।
ਉਹਦੇ ਦੋਵਾਂ ਸਾਲ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮਨੋਹਰ ਦੇ ਬਚਪਨ ਵਾਲੀ ਛੇੜ ਯਾਨੀ ਕਿ ‘ਲੱਲੂ’ ਨਾਂ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਸੀ ਪਰ ਮਨੋਹਰ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੀ ਐਸਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇਹ ਨਾਮ ਸ਼ਰੇਆਮ ਲੈਣ ਦੀ ਕਿਵੇਂ ਜ਼ੁਰਅਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਅੱਜ ਸੈਨੇਟੋਰੀਅਮ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਉਂਦਿਆਂ ਛੋਟਾ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ ਭਾ ਜੀ, ਇਕ ਗੱਲੋਂ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਹੀ ਹੋਇਆ ਕਿ ਝੂਠੇ ਮੈਡੀਕਲ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਸਹੀ, ਟੀ.ਬੀ. ਤਾਂ ਫੜੀ ਗਈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੋਰ ਕਿੰਨੀ ਵਧ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਹੋਰ ਕਿੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ।“
ਵੱਡਾ ਖਿੜ ਖਿੜਾ ਕੇ ਹੱਸਿਆ ਤੇ ਬੋਲਿਆ, “ ਛੋਟੇ, ਏਸੇ ਕਰ ਕੇ ਸਿਆਣਿਆਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ‘ਲੱਲੂ ਕਰੇ ਕੁਵੱਲੀਆਂ, ਰੱਬ ਸਿੱਧੀਆਂ ਪਾਵੇ’  ਤੇ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਹੱਸ ਹੱਸ ਕੇ ਲੋਟ ਪੋਟ ਹੋ ਗਏ।
=========================================================

ਧੱਕਾ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ ਹਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਮੂੰਹ ਕਸੈਲ਼ਾ ਜਿਹਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ਼ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ‘ਧੱਕਾ’ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕਿਰਿਆ ਹੈ। ਜੇ ਕਰ ਅਸੀਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਹਾਰਸ-ਪਾਵਰ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਈਏ ਤਾਂ ਬੜੇ ਬੜੇ ਸ਼ਬਦ ਤਾਂ ਕੀ, ਪੂਰਾ ਵਾਕ ਹੀ ਇਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਫਿੱਕਾ ਪੈ ਜਾਵੇਗਾ।
ਧੱਕਿਆਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਜੀਵਨ ਕਿੰਨਾ ਨੀਰਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਉਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਲਗਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਵਾਹ ਕਦੀ ਇਸ ਮਹਾਂਬਲੀ ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ਼ ਨਾ ਪਿਆ ਹੋਵੇ। ਪੂਰੇ ਸ਼ਬਦਕੋਸ਼ ਵਿਚ ਇਸ ਨਾਲੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ ਲੱਭਦਾ।
ਜਨਮ ਤੋਂ ਮੌਤ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਇਸ ਤਾਕਤਵਰ ਤੱਤ ਦੀ ਕਿੰਨੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਸਾਡੇ ਚਿਹਰੇ ਤੋਂ ਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਟਾਨਿਕ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕਰੋ ਜਾਂ ਨਾ, ਪਰ ਸਿਹਤ ਲਈ ਇਹ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸ਼ੈਅ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਡਾਕਟਰ ਤੁਹਾਡੀ ਨਾੜੀ ਜਾਂ ਚਿਹਰੇ ਦਾ ਰੰਗ ਦੇਖ ਕੇ ਦੱਸ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ, ਲੋਹੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਤੱਤ ਦੀ ਕਮੀ ਹੈ, ਤੇ ਫਿਰ ਡਾਕਟਰ ਉਸ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇਵੇਂ ਹੀ ਬੰਦੇ ਦੇ ਸਰੀਰ ‘ਚੋਂ ਇਸ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੇ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਧੱਕੇ ਹੁਣ ਤਾਈਂ ਖਾਧੇ ਹਨ।  ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਹੀ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਦੁਆਈ ਦੇ ਸ਼ੈਦਾਈ ਹਾਂ, ਉਹ ਹੈ-ਧੱਕਾ। ਇਸ ਦੇ ਖਾਣ ਨਾਲ਼ ਲੋਹਾ ਤਾਂ ਕੀ ਸਟੀਲ ਵੀ ਹਜ਼ਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਧੱਕੇ ਖਾ ਲਏ ਸਮਝੋ ਉਸ ਨੇ ਸਭ ਕੁਝ ਪਚਾ ਲਿਆ।
ਕਈ ਆਲ਼ਸੀ ਮਨੁੱਖ ਧੱਕੇ ਖਾਣ ਨੂੰ ਐਵੇਂ ਵਾਧੂ ਜਿਹਾ ਕਾਰਜ ਹੀ ਸਮਝਦੇ ਹਨ, ਅਸੀ ਦਾਅਵੇ ਨਾਲ਼ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਧੱਕਿਆਂ ਦਾ ਅਸਲੀ ਸਵਾਦ ਨਹੀਂ ਚਖਿਆ ਅਜੇ। ਜਿਸ ਨੇ ਧੱਕਿਆਂ ਦਾ ਸਵਾਦ ਇਕ ਵਾਰ ਦੇਖ ਲਿਆ, ਫੇਰ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੀਵਾਨਾ ਹੋ ਕੇ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਸ਼ੁਰੂ ਸ਼ੁਰੂ ‘ਚ ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਧੱਕੇ ਖਾਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹੀ ਪੀੜਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਧੱਕਿਆਂ ਨੂੰ ਪਚਾਉਣ ਦਾ ਆਦੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਖ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੌੜ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਇਸ ਸਰਬਵਿਆਪੀ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਮਹਾਂਸ਼ਕਤੀ ਤੋਂ ਬਚ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਵਿਅਕਤੀ ਨਹੀਂ ਜਿਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਧੱਕੇ ਨਾ ਖਾਧੇ ਹੋਣ। ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਲੋਕ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਰੀਰ ਤਾਂ ਸਰੀਰ, ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਵੀ ਤਿੰਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਧੱਕੇ ਖਾਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ
ਬੱਚਾ ਸਕੂਲ ‘ਚ ਧੱਕੇ ਖਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੁਆਨ ਉਮਰ ਵਿਚ ਕਾਲਜ ਜਾਂ ਸਿਨੇਮਾ-ਹਾਲ ਦੇ ਬਾਹਰ ਧੱਕਿਆਂ ਦਾ ਤਾਕਤਵਰ ਵਿਟਾਮਿਨ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨੌਕਰੀ ਲੈਣ ਲਈ ਧੱਕੇ ਪੂਰੀ ਰਿਹਰਸਲ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਜਿੰਨੀ ਜਲਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਧੱਕੇ ਖਾ ਲਵੇਗਾ ਉਹ ਉਨਾ ਹੀ ਤਾਕਤਵਰ ਹੋ ਕੇ ਉੱਭਰੇਗਾ।
ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਅਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਉਹ ਇੰਨੀ ਗਰਮੀ ਵਿਚ ਕਿਧਰ ਧੱਕੇ ਖਾ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਮਿੱਤਰ ਬੋਲਿਆ,” ਯਾਰ, ਛੋਟਾ ਲੜਕਾ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿਚ ਜ਼ਰਾ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੈ, ਟੀਚਰ ਨੂੰ ਕਹਿ ਕੇ ਆਇਆ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਜ਼ਰਾ ਧੱਕਾ ਲਾ ਕੇ ਪਾਸ ਕਰਵਾ ਦੇਵੇ।” ਦੇਖੀ ਧੱਕੇ ਦੀ ਕਰਾਮਾਤ, ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਸੁਆਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਤੁਸੀ ਕਿਵੇਂ ਸੋਚ ਲਿਆ ਕਿ ਧੱਕੇ ਖਾਣੇ ਮਾੜੇ ਹਨ? ਵੈਸੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਸਿਆਣੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਬਦਾਮ ਖਾਣ ਨਾਲ ਅਕਲ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ, ਧੱਕੇ ਖਾਣ ਨਾਲ਼ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਵਾਹ ਜੀ ਵਾਹ! ਪੈਰ ਧੋ ਧੋ ਕੇ ਉਸ ਵਿਦਵਾਨ ਦੇ ਪੀਣ ਨੂੰ ਜੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਭੇਤ ਖੋਲ੍ਹਿਆ।
ਚੋਣਾਂ ਦਾ ਹੋਕਾ ਵੱਜਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਕਰਿੰਦੇ ਪਾਰਟੀ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ‘ਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਟਿਕਟ ਮਿਲ ਜਾਵੇ ਪਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਸੱਪਣੀ ਆਪਣੇ ਆਂਡੇ ਆਪ ਹੀ ਪੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਕੋਈ ਵਿਰਲਾ ਬੱਚਾ ਹੀ ਬਚ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ, ਇਵੇਂ ਹੀ ਟਿਕਟ ਤਾਂ ਧੱਕੇ-ਧੋੜੇ ਖਾ ਕੇ ਇਕ ਨੂੰ ਹੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਬਾਕੀਆਂ ਦੇ ਪੱਲੇ ਸਿਰਫ਼ ਧੱਕੇ ਹੀ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਟਿਕਟ ਦੇ ਚਾਹਵਨਾਂ ਕੋਲ ਜੇ ਕੋਈ ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਧੱਕੇ ਖਾਣਾ ਕਹਿ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਕੱਚਾ ਹੀ ਚਬਾ ਜਾਣਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਮਰਨ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਨਾਸਮਝ ਆਦਮੀ ਇਸ ਨੂੰ ਧੱਕੇ ਖਾਣ ਨਾਲ਼ ਤੁਲਨਾ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ! ਮੂੜ੍ਹ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਦਾ!
ਧੱਕਾ ਪਿਆਰਿਉ ਬੜੇ ਕੰਮ ਦੀ ਸ਼ੈਅ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਦੀ ਸੜਕ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਚਲਦਾ ਚਲਦਾ ਤੁਹਾਡਾ ਵਾਹਨ ਰੁਕ ਜਾਵੇ, ਫੇਰ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਧੱਕੇ ਦੀ ਕੀਮਤ ਕੀ ਹੈ। ਚਾਰੇ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਹਾਰਨ ‘ਤੇ ਹਾਰਨ ਤੁਹਾਡੇ ਕੰਨਾਂ ‘ਚ ਹਥੌੜਿਆਂ ਵਾਂਗੂੰ ਵੱਜਦੇ ਹਨ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਵਾੜ ‘ਚ ਫ਼ਸੇ ਬਿੱਲੇ ਵਾਂਗ ਡੌਰ ਭੌਰ ਹੋਏ ਆਲ਼ਾ-ਦੁਆਲ਼ਾ ਦੇਖਦੇ ਹੋ, ਤੇ ਰੱਬ ਅੱਗੇ ਫ਼ਰਿਆਦ ਕਰਦੇ ਹੋ ਕਿ ਇਸ ਵੇਲੇ ਕੋਈ ਫ਼ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੀ ਆਸਮਾਨੋਂ ਉੱਤਰ ਕੇ ਵਾਹਨ ਨੂੰ ਧੱਕਾ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਆ ਜਾਵੇ। ਤੁਹਾਡੀ ਬੇਨਤੀ ਕਬੂਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਕ ਦੋ ਸੱਜਣ ਤੁਹਾਡੇ ਵਾਹਨ ਨੂੰ ਧੱਕਾ ਲਗਾਉਣ ਲ਼ਈ ਮੈਦਾਨ ‘ਚ ਨਿੱਤਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਹ ਸੱਚ ਮੁਚ ਹੀ ਫ਼ਰਿਸ਼ਤੇ ਜਾਪਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਵਸਾਗਰ ‘ਚੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਬੇੜਾ ਪਾਰ ਲੰਘਾਇਆ ਹੈ।  ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਏਨੇ ਅਹਿਸਾਨਮੰਦ ਜਾਂਦੇ ਹੋ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਨ ਲਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਰਹੇ। ਸੋ, ਧੱਕੇ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਘਟਾ ਕੇ ਨਾ ਦੇਖੋ।  
ਨੇਤਾ ਅਤੇ ਅਭਿਨੇਤਾ ਤਾਂ ਧੱਕਿਆਂ ਲਈ ਤਰਸਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਗੱਲ ਅਲ਼ੱਗ ਹੈ ਕਿ ਧੱਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਾਹੁੰਣ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਖਾਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧੱਕਿਆਂ ਦਾ ਸੁਆਦ ਨੇਤਾ, ਅਭਿਨੇਤਾ ਖ਼ੁਦ ਮਾਣਦੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਨੇਤਾ, ਅਭਿਨੇਤਾ ਦੀ ਸਭਾ ਵਿਚ ਧੱਕਾ-ਮੁੱਕੀ ਜਾਂ ਭੀੜ-ਭੜੱਕਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਮਾਯੂਸੀ ਤਾਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਮਤ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਕਈ ਵਾਰੀ ਨੇਤਾ, ਅਭਿਨੇਤਾ ਮੰਚ ‘ਤੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੇ। ਇਸੇ ਲਈ ਧੱਕੋ-ਮੁੱਕੀ ਦੇ ਸੀਨ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕਿਰਾਏ ਦੀਆਂ ਭੀੜਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਵੇਂ ਹੀ ਉਸ ਫ਼ਿਲਮ ਨੂੰ ਹੀ ਕਾਮਯਾਬ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਵਿਚ ਖੂਬ ਧੱਕਮ-ਧੱਕਾ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ। ਨੇਤਾ ਦੀ ਉਹ ਰੈਲੀ ਫ਼ਲਾਪ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਭੀੜ ਦੀ ਧੱਕੋ-ਮੁੱਕੀ ਵਿਚ ਲੋਕ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਨਾ ਹੋਏ ਹੋਣ, ਉਹ ਰੈਲੀ ਤਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਕਾਮਯਾਬ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਬੰਦੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ‘ਤੇ ਖੇਡ ਗਏ ਹੋਣ।
ਸਰਕਾਰੀ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿਚ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਲੋਕ ਰੋਜ਼ ਧੱਕੇ ਖਾਂਦੇ ਹਨ। ਧੱਕੇ ਖਾ ਕੇ ਲੋਕ ਮਾਯੂਸ ਸੁਰ ਵਿਚ ਗੁੱਸਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਨ, “ ਕੀ ਦੱਸੀਏ ਜੀ, ਪੂਰੀ ਧੱਕੇਸ਼ਾਹੀ ਚਲਦੀ ਹੈ ਇਸ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ।“ ਹੁਣ ਤੁਸੀ ਆਪ ਹੀ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰੋ ਕਿ ਜੇ ਇਹ ‘ਧੱਕਾ’ ਸ਼ਬਦ ਏਨਾ ਹੀ ਬੁਰਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਾਹੀ’ ਲਕਬ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਨਿਵਾਜਿਆ ਜਾਂਦਾ!
ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਧੱਕਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਸਫ਼ਲ ਕਵੀ ਜਾਂ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਤਦ ਹੀ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੇ ਉਸ ਪਾਸ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ, ਰਿਸਾਲਿਆਂ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਕੱਟਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੋਵੇ। ਸੰਪਾਦਕ ਭਾਵੇਂ ਧੱਕੇ ਮਾਰ ਮਾਰ ਕੇ ਦਫ਼ਤਰੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢੇ, ਪਰ ਉਹ ਫੇਰ ਵੀ ਉੱਥੇ ਹੀ ਡਟਿਆ ਰਹੇ। ਜਿੰਨੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਧੱਕੇ ਕੋਈ ਖਾਵੇਗਾ ਉਨਾ ਹੀ ਸਮਰੱਥਾਵਾਨ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਬਣੇਗਾ।
ਸੜਕਾਂ, ਪਾਰਕਾਂ, ਗਲੀ-ਮੁਹੱਲਿਆਂ, ਬੱਸਾਂ, ਰੇਲਗੱਡੀਆਂ, ਸਿਨੇਮਾ-ਘਰਾਂ, ਜਿਧਰ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੋ ਧੱਕੇ ਖਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਕਮੀ ਨਹੀਂ। ਬਈ, ਜੇ ਲੋਕ ਛੱਤੀ ਪਦਾਰਥ ਖਾ ਸਕਦੇ ਐ, ਕਮਿਸ਼ਨ ਖਾ ਸਕਦੇ ਐ, ਰਿਸ਼ਵਤ ਖਾ ਸਕਦੇ ਐ, ਝੂਠੀਆਂ ਕਸਮਾਂ ਖਾ ਸਕਦੇ ਐ, ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਤੇ ਛਿੱਤਰ ਖਾ ਸਕਦੇ ਐ- ਤੇ ਜੇ ਧੱਕੇ ਵੀ ਖਾ ਲਏ ਤਾਂ ਕੋਈ ਹਨ੍ਹੇਰ ਨਹੀਂ ਪੈ ਚੱਲਿਆ। ਸਮਝੋ ਭੇਤ ਨੂੰ! ਤਾਕਤਵਰ ਖੁਰਾਕ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਧੱਕਿਆਂ ਦਾ ਵੀ ਜੀਵਨ ‘ਚ ਆਪਣਾ ਹੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ।
ਕਈ ਆਲ਼ਸੀ ਲੋਕ, ਜੋ ਧੱਕਿਆਂ ਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਡਰ ਤੋਂ ਮੰਜਾ ਹੀ ਤੋੜਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਮੁਤਾਬਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਅਸਫ਼ਲ ਹੋਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਧੱਕਿਆਂ ਨਾਲ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਬਿਸਤਰ ‘ਤੇ ਨਿਢਾਲ ਪਿਆ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਮਿੱਤਰ ਨੇ ਜਦੋਂ ਬਿਮਾਰੀ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਬੋਲਿਆ, “ ਕੀ ਦੱਸਾਂ ਯਾਰ, ਕੋਈ ਦਵਾਈ ਵੀ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੀ।“
ਮਿੱਤਰ ਨੇ ਸਮਝਾਇਆ,” ਧੱਕੇ ਖਾਉ, ਖੁਦ ਬਾਖੁਦ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਉਗੇ।“
ਪਰ ਉਹ ਫਿਰ ਮਾਯੂਸੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ‘ਚ ਬੋਲਿਆ, “ ਮੈਂ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਨੂੰ ਧੱਕਾ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਭਰਾਵਾ।“
ਸੋ ਸਿੱਧ ਹੋਇਆ ਕਿ ਬਿਮਾਰ ਬੰਦਾ ਵੀ ਧੱਕੇ ਖਾਣ ਤੇ ਧੱਕੇ ਮਾਰਨ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਹੈ। ਇਹ ‘ਧੱਕਾ’ ਸ਼ਬਦ ਜ਼ਰੂਰ ਹੀ ਮਹਾਂਬਲੀ ਅਤੇ ਅਜਿੱਤ ਹੈ, ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ। ਬਸ, ਅਸੀਂ ਪੱਕਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਉਪਾਸ਼ਕ ਬਣ ਕੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਧੱਕੇ ਖਾਣ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਵਾਂਗੇ ਤੇ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਧੂਮ ਧਾਮ ਨਾਲ਼ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਾਂਗੇ।

ਹਿੰਦੀ ਤੋਂ ਅਨੁਵਾਦ
ਮੂਲ ਲੇਖਕ:- ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ ਵਤਸ

ਇਕ ਟੀ.ਵੀ. ਚੈਨਲ ‘ਤੇ ਸਰਕਾਰਾਂ ਵਲੋਂ ਦਿਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਮੁਫ਼ਤ ਦੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ, ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਮੋਦੀ ਨੇ ਰਿਉੜੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਤੁਲਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਬਾਤ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਕ ਬੁਲਾਰਾ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਪੰਦਰਾਂ ਪੰਦਰਾਂ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦੇਣ ਵਾਲ਼ੀਆਂ ਰਿਉੜੀਆਂ ਭੁੱਲ ਗਈਆਂ ਹਨ ਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਹਣੇ ਮਾਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਬੁਲਾਰੇ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ 90 ਕਰੋੜ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੁਫ਼ਤ ਰਾਸ਼ਨ ਦਿਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕੀ ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਰਿਉੜੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ? ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਅਕਾਲੀ-ਭਾਜਪਾ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਟਾ-ਦਾਲ਼ ਸਕੀਮ ਅਤੇ ਟਿਊਬਵੈੱਲਾਂ ਵਾਸਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁਫ਼ਤ ਬਿਜਲੀ ਨਾਲ਼ ਇਸ ਦਾ ਆਗਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੈਪਟਨ ਅਮਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਚੋਣ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਿਚ ਵੋਟਰਾਂ ਨੂੰ ਚਾਹ-ਪੱਤੀ, ਘਿਉ, ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮੋਬਾਈਲ ਫ਼ੋਨ ਆਦਿਕ ਦਾ ਲਾਰਾ ਲਾਇਆ। ਕੈਪਟਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਰਕਾਰ ਦੌਰਾਨ ਬੀਬੀਆਂ ਵਾਸਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਬੱਸਾਂ ਵਿਚ ਮੁਫ਼ਤ ਸਫ਼ਰ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਆਮਦਨ ਪੱਖੋਂ ਪੰਜਾਬ ਰੋਡਵੇਜ਼ ਦਾ ਦੀਵਾਲਾ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਬੱਸਾਂ ਖਾਲੀ ਪੀਪੇ ਵਾਂਗ ਖੜਕਦੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਰੋਡਵੇਜ਼ ਦੀਆਂ ਬੱਸਾਂ ਤੂੜੀ ਵਾਲ਼ੀ ਟਰਾਲੀ ਵਾਂਗ ਲੱਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਹਰ ਰੋਜ਼ ਬੀਬੀਆਂ ਅਤੇ ਰੋਡਵੇਜ਼ ਦੇ ਕੰਡਕਟਰਾਂ ਦੇ ਝਗੜੇ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਮੀਡੀਆ ‘ਚ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਰੋਹ ਤੋਂ ਡਰਦਿਆਂ ‘ਆਪ’ ਸਰਕਾਰ ਵੀ ਇਸ ਸਹੂਲਤ ਨੂੰ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੀ। ਦੇਖਣ ਵਾਲ਼ੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਹਰ ਬੀਬੀ ਇਸ ਮੁਫ਼ਤ ਸਹੂਲਤ ਦੀ ਹੱਕਦਾਰ ਹੈ? ਕੀ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਰੁਪਏ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਤਨਖਾਹ ਲੈਣ ਵਾਲ਼ੀਆਂ ਜਾਂ ਘਰੋਂ ਰੱਜੀਆਂ ਪੁੱਜੀਆਂ ਬੀਬੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਹੂਲਤ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ? ਭਗਵੰਤ ਮਾਨ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਤਾਂ ਸਗੋਂ ਹਰੇਕ ਪਰਵਾਰ ਲਈ ਛੇ ਸੌ ਯੂਨਿਟ ਤੱਕ ਮੁਫ਼ਤ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਕੇ ਨਵਾਂ ਬਖੇੜਾ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਬਿਜਲੀ ਮਹਿਕਮਾ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਕਰੋੜਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕਰਜ਼ਾਈ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਮੀਟਰਾਂ ਲਈ ਦਰਖ਼ਾਸਤਾਂ ਦੇਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਕੇ ਬਿਜਲੀ ਮਹਿਕਮੇ ਲਈ ਨਵੀਂ ਸਿਰਦਰਦੀ ਖੜ੍ਹੀ ਕਰ ਦਿਤੀ।
             ਇਹ ਗੱਲ ਬਿਲਕੁਲ ਜਾਇਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕਮਜ਼ੋਰ ਵਰਗਾਂ ਨੂੰ ਸਹੂਲਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਜਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਇਹ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਗਈਆਂ ਹਨ ਉਹ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਆਰਥਕ ਸਿਹਤ ਲਈ ਠੀਕ ਨਹੀਂ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਟਿਊਬਵੈੱਲਾਂ ਨੂੰ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਮੁਫ਼ਤ ਬਿਜਲੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸੰਕਟ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿਤਾ ਹੈ। ਵਰਲਡ ਬੈਂਕ ਨੇ ਇਸ ‘ਤੇ ਆਪਣੀ ਟਿੱਪਣੀ ਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਪਰ ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਲਾਲਚ ਵਿਚ ਕੌਣ ਪਰਵਾਹ ਕਰਦਾ ਹੈ? ਕੀ ਧਨਾਢ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਬਿੱਲ ਨਹੀਂ ਦੇਣੇ ਚਾਹੀਦੇ? ਇਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਸੋਚਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।
ਇਸੇ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਘਟਨਾ ਚੇਤੇ ਆ ਗਈ। ਪੰਜ ਚਾਰ ਸਾਲ ਹੋਏ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸਾਂ। ਇਕ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ ਹੀ ਕਿਸੇ ਦੇ ਘਰ ਸਪੀਕਰ ਖੜਕਿਆ। ਘਰ ਦਿਆਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕੇ ਫ਼ਲਾਣੇ ਪਰਵਾਰ ਦਾ ਬਜ਼ੁਰਗ਼ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਪੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਅੱਜ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਦੇ ਨਮਿੱਤ ਪਾਠ ਦਾ ਭੋਗ ਹੋਵੇਗਾ।
ਖੈਰ ਘੰਟੇ ਕੁ ਬਾਅਦ ਸ੍ਰੀ ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪਾਠ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਘਰ ਦਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮਰਯਾਦਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸਹਿਜ ਪਾਠ ਜਾਂ ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਦੀ ਬਜਾਇ ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪਾਠ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਹੁਣ ਲੋਕ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਮਰਗ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ‘ਤੇ ਵੀ ਸ੍ਰੀ ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਹੀ ਪਾਠ ਕਰਵਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਗੱਲ ਆਈ ਗਈ ਹੋ ਗਈ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਸੋਚਾਂ ਵਿਚ ਪਾ ਗਈ।
ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਮੈਂ ਪਿੰਡ ਵਿਚਲੇ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਲ ਨੂੰ ਚਲਿਆ ਗਿਆ। ਬਚਪਨ ਦੇ ਦੋਸਤ ਤੇ ਹੁਣ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਮਾਲਕ ਗੁਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਬੈਠ ਕੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸਾਰ ਲੈਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਬੈਠਾ ਦੇਖ ਕੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸੱਜਣ ਵੀ ਫਤਿਹ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨ ਲਈ ਆ ਬੈਠੇ। ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਹੀ ਰਹੇ ਸਾਂ ਕਿ ਉਹ ਪਾਠੀ ਵੀ ਆ ਗਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਰਵਿਦਾਸੀਆ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿਚੋਂ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਵੇਰੇ ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪਾਠ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਫ਼ਤਿਹ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ, “ ਗਿਆਨੀ ਜੀ, ਮਰਗ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ‘ਤੇ ਤਾਂ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਹਿਜ ਪਾਠ ਕਰਨ ਦੀ ਮਰਯਾਦਾ ਹੈ, ਕੁਝ ਲੋਕ ਅਖ਼ੰਡ ਪਾਠ ਵੀ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਾਠ ਦੀ ਮਰਯਾਦਾ ਕਦੋਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਹੈ?”
ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਕੁਝ ਝਿਜਕੇ ਫਿਰ ਬੋਲੇ, “ ਅਸਲ ਵਿਚ ਜੀ ਅੱਜ ਕਲ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉਹ ਜਲਦੀ ਹੀ ਕੰਮ ਨਬੇੜਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਐ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਗੋਂ ਸਾਡਾ ਕੰਮ ਵੀ ਸੁਖਾਲਾ ਹੋ ਗਿਐ ਜੀ, ਅੱਗੇ ਅਸੀਂ ਰੋਟੀਆਂ ਦੀ ਖਾਤਰ ਅਗਲੇ ਦੇ ਘਰੇ ਸਹਿਜ ਪਾਠ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਸੱਤ ਦਿਨ ਬੈਠੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਾਂ, ਹੁਣ ਰਾਸ਼ਨ ਪਾਣੀ ਸਾਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਦਿੰਦੀ ਐ, ਅੱਧੀ ਦਿਹਾੜੀ ‘ਚ ਕੰਮ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦੈ ਜੀ ਤੇ ਨਾਲ਼ ਮਾਇਆ ਵੀ ਓਨੀ ਹੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਐ ਜਿੰਨੀ ਹਫ਼ਤੇ ‘ਚ ਬਣਦੀ ਸੀ।“ ਗਿਆਨੀ ਸੱਚ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਮੈਂ ਵਿਅੰਗ ਨਾਲ ਕਿਹਾ, “ ਗਿਆਨੀ ਜੀ, ਬਿਲਕੁਲ ਸਹੀ ਫੁਰਮਾਇਆ, ਅੱਜ ਕਲ ਸਮਾਂ ਕਿੱਥੇ ਐ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ, ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਤਾਂ ਫੇਰ ਵੀ ਡੇਢ ਕੁ ਘੰਟਾ ਲੱਗ ਈ ਜਾਂਦੈ, ਤੁਸੀਂ ਜਪੁਜੀ ਸਾਹਿਬ ਕਰ ਲਿਆ ਕਰੋ, ਵੀਹਾਂ ਮਿੰਟਾਂ “ਚ ਕੰਮ ਬੰਨੇ।”
ਇਕ ਸੱਜਣ ਹੋਰ ਬੋਲਿਆ, “ ਨਹੀਂ ਕੰਧਾਲਵੀ ਸਾਹਿਬ, ਏਨਾ ਸਮਾਂ ਕਿੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ, ਜਪੁਜੀ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਪਉੜੀਆਂ ਬਹੁਤ ਨੇ, ਤੁਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਨਹੀਂ ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਰੱਖਣ ਵੇਲੇ ਗ੍ਰੰਥੀ ਪੰਜ ਪਉੜੀਆਂ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਵਰਤਾਅ ਦਿੰਦੇ ਐ।“
ਇਸ ਢਾਣੀ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਤੋਂ ਚੜ੍ਹਦੇ ਹੀ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਇਕ ਜਣਾ ਹੋਰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ ਨਾ ਭਾਈ ਨਾ, ਪੰਜ ਪਉੜੀਆਂ ਸੁਣਨ ਦਾ ਟੈਮ ਨਹੀਂ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਅੱਜ ਕਲ, ਮੂਲ ਮੰਤਰ ਵਿਚ ਹੀ ਸਾਰੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਸਾਰ ਐ, ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਬਸ ਮੂਲ ਮੰਤਰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਭੋਗ ਪਾ ਦਿਆ ਕਰੋ।“
ਪਾਠੀ ਵਿਚਾਰੇ ਦੀ ਹਾਲਤ ਦੇਖਣੇ ਵਾਲ਼ੀ ਸੀ। ਹਾਰ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੰਮ ਦਾ ਬਹਾਨਾ ਬਣਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਛੁਡਾਈ ਖਿਸਕ ਗਿਆ।

ਕੀ ਸਿਫ਼ਤ ਕਰਾਂ ਮੈਂ,ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਸਿਰਦਾਰ ਦੀ,

ਯੋਧਾ ਪਰਉਪਕਾਰੀ, ਸ਼ੀਂਹਣੀਂ ਮਾਂ ਦਾ ਜਾਇਆ।

ਸ਼ਾਹ ਸਵਾਰ ਉਹ ਮਾਲਕ, ਵੱਡੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦਾ,

ਚੀਰੇ ਦਲ ਵੈਰੀ ਦੇ, ਜਿਧਰ ਵੀ ਉਹ ਧਾਇਆ।

ਜੰਗਾਂ- ਯੁੱਧਾਂ ਦੇ ਉਸ, ਸਿੱਖ ਲਏ ਸਾਰੇ ਪੈਂਤੜੇ,

ਹਰ ਹਥਿਆਰ ਸੀ, ਖੂਬ ਉਹਨੇ ਆਜ਼ਮਾਇਆ।

ਕਿੰਜ ਡੱਕਣੇ ਨੇ ਹਮਲੇ, ਵੈਰੀ ਦੀਆਂ ਧਾੜਾਂ ਦੇ,

ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਉਸ,  ਐਸਾ ਜਾਲ਼ ਵਿਛਾਇਆ।

ਅਬਦਾਲੀ ਬੰਨ੍ਹ ਲੈ ਚੱਲਿਆ, ਬਹੂਆਂ ਬੇਟੀਆਂ,

ਹੱਲਾ ਕਰ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਾਈਂ ਛੁਡਾਇਆ।

ਅਬਦਾਲੀ ਕਹੇ, ਦੋ ਜੱਸਿਆਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਮਾਰਿਆ,

ਏਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਮੈਂ, ਭੇਦ ਕਦੇ ਨਾ ਪਾਇਆ।

ਅੱਧੀ ਅੱਧੀ ਰਾਤੀਂ ਉੱਠ, ਚੀਕਾਂ ਉਹ ਮਾਰਦਾ,

ਕਹਿੰਦਾ ਜੱਸੇ ਨੇ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ  ਬੜਾ ਸਤਾਇਆ।

ਅੰਬਰੀਂ ਧੂੜ ਚੜ੍ਹੇ, ਜਦ ਸ਼ੇਰ ਮੈਦਾਨੇ ਗੱਜਦਾ,

ਵੈਰੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਉਸ, ਗਿੱਦੜਾਂ ਵਾਂਗ ਭਜਾਇਆ।

ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਸਰਦਾਰ, ਸੀ ਸਿਰਲੱਥ ਸੂਰਮਾ,

ਥਾਪੜਾ ਆਪ ਗੁਰੂ ਨੇ, ਓਸ ਯੋਧੇ ਨੂੰ ਲਾਇਆ।

ਦੂਰ ਅੰਦੇਸ਼ ਇਕ, ਸੁਲਝਿਆ ਨੀਤੀਵਾਨ ਉਹ,

ਔਕੜ ਵੇਲੇ ਉਹ, ਕਦੇ ਵੀ ਨਾ ਘਬਰਾਇਆ।

ਗੁੱਝੇ ਭੇਦ ਲੱਭਣ ਲਈ,  ਦੁਸ਼ਮਣ  ਫੌਜਾਂ ਦੇ,

ਹੱਥ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਨਾਲ਼ ਜਾ, ਓਸ  ਮਿਲਾਇਆ।                            

ਮਾਝਾ ਮੱਲ ਲਿਆ ਫਿਰ,  ਜੱਸੇ ਸਰਦਾਰ ਨੇ,

ਰਾਜ ਭਾਗ ਦਾ,  ਉਸ ਨੇ ਧੁਰਾ ਬਣਾਇਆ।

ਰਾਖੀ ਕਰਨ ਲਈ, ਹਰਿਮੰਦਰ ਦਰਬਾਰ ਦੀ,

ਰੱਬ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਇਕ ਉਸ ਬਣਵਾਇਆ।

ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਨੇ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਵੱਡੀ ਪਦਵੀ ਓਸ ਨੂੰ,

ਬੱਬਰ ਸ਼ੇਰ ਫਿਰ ਉਹ, ਕਿਲ੍ਹੇਦਾਰ ਅਖਵਾਇਆ।

ਦਿੱਲੀ ਮਾਰ ਲਈ, ਫਿਰ ਸਰਦਾਰਾਂ ਯੋਧਿਆਂ,

ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ‘ਤੇ,ਝੰਡਾ ਉਹਨੀਂ ਝੁਲਾਇਆ।

ਜੇਹੜੀ ਸਿਲ਼ ਤੋਂ, ਮੁਗ਼ਲ ਹੁਕਮ ਸੀ ਦੇਂਵਦੇ,

ਬੱਬਰ ਸ਼ੇਰ ਉਹ ਸਿਲ਼ ਹੀ ਪੁੱਟ ਲਿਆਇਆ।

ਲਿਆ ਰੱਖੀ ਵਿਚ ਚਰਨਾਂ, ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਦੇ,

ਵਿਚ ਮਿੱਟੀ ਦੇ, ਜ਼ੁਲਮੀ ਰਾਜ ਮਿਲਾਇਆ।

ਦਿਲ ਕੋਮਲ ਭਾਵੀ, ਨਿਰਾ ਉਹ ਯੋਧਾ ਨਹੀਂ,

ਹੁਨਰ ਕਾਵਿ ਰਚਣ ਦਾ, ਵੀ ਉਸ ਪਾਇਆ।

ਰਜ਼ਾ ‘ਚ ਰਹਿੰਦਾ, ਨਾ ਜਾਣੇ ਹਿੰਮਤ ਹਾਰਨੀ,

ਅੱਠੇ ਪਹਿਰ ਹੀ, ਨਾਮ ਹਰੀ ਦਾ ਧਿਆਇਆ।

ਮਨਾਈਏ ਸੰਗਤ ਜੀ, ਤੀਜੀ ਜਨਮ ਸ਼ਤਾਬਦੀ,

ਦਿਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਸਾਡੇ, ਹੈ ਅੱਜ ਦਾ ਆਇਆ।

ਝਾਤੀ ਮਾਰ ਅਸੀਂ ਲਈਏ,  ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਵੀ,

 ਕੀ ਗੁਣ ਉਸਦਾ ਅਸੀਂ, ਹੈ ਕੋਈ ਅਪਣਾਇਆ?

ਹੱਕ, ਸੱਚ, ਨਿਆਂ ਦਾ ਮੁਦਈ, ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਦਾ ਸ਼ੈਦਾਈ, ਸਾਹਿਤਕਾਰ, ਸਾਡਾ ਪਰਮ ਮਿੱਤਰ, ਕੇਹਰ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਅਖੀਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇ ਮੌਤ ਦੀ ਲੜਾਈ ਨਾਲ ਜੂਝਦਾ ਜੂਝਦਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਬਾਜ਼ੀ ਹਾਰ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਉਸ ਨਾਲ ਗੱਲ ਬਾਤ ਹੋਣੀ, ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਨੇ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਤੰਦਰੁਸਤ ਰੱਖਣ ਬਾਰੇ ਹੀ ਨਸੀਹਤ ਦੇਣੀ। ਖ਼ੁਦ ਵੀਹ ਪੱਚੀ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਸਾਈਕਲ ਰੋਜ਼ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ, ਖਾਣ-ਪੀਣ ‘ਚ ਸਿਰੇ ਦਾ ਪ੍ਰਹੇਜ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਵੀ ਮੌਤ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜਬਾੜਿਆਂ ‘ਚ ਲੈ ਹੀ ਲਿਆ।
ਬੜੀ ਉਮੀਦ ਸੀ ਕਿ ਹਸਪਤਾਲ ‘ਚ ਉਸ ਦਾ ਵਧੀਆ ਇਲਾਜ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਪਰ.....ਬਕੌਲ ਸ਼ਾਇਰ:-
ਨਾ ਹਾਥ ਪਕੜ ਸਕੇ ਨਾ ਥਾਮ ਸਕੇ ਦਾਮਨ ਹੀ,
ਬੜੇ ਕਰੀਬ ਸੇ ਉਠ ਕਰ ਚਲਾ ਗਿਆ ਕੋਈ ।
ਭਾਵੇਂ ਕੇਹਰ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਸਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਸਰੀਰਕ ਰੂਪ ‘ਚ ਚਲਾ ਗਿਆ ਹੈ ਪਰ ਮੀਡੀਆ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਲਾਨਾ ਸਮਾਗਮਾਂ ‘ਚ ਉਸ ਨਾਲ ਬਿਤਾਇਆ ਸਮਾਂ ਸਾਡੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਸਰਮਾਏ ‘ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਸੱਚੇ- ਸੁੱਚੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮੁਲੰਕਣ ਕਰਦਿਆਂ ਸ਼ਾਇਰ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ‘ਚ ਇਹੀ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ:-
ਹਰ ਦੌਰ ਕੇ ਮਲਾਹ ਹਮੇਂ ਯਾਦ ਕਰੇਂਗੇ,
ਸਾਹਿਲ ਪੇ ਐਸੇ ਨਿਸ਼ਾਂ ਛੋੜ ਜਾਏਂਗੇ।
ਅਲਵਿਦਾ ਕੇਹਰ ਸ਼ਰੀਫ਼!

ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਕੰਧਾਲਵੀ (ਯੂ.ਕੇ) 

ਫੌਜ ਵਿਚ ਪੰਜ ਸਾਲ ਲਾ ਕੇ ਹੀ ਗੁਰਮੇਲ ਸਿੰਘ ਘਰ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਫੌਜ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਜਿੰਨੇ ਮੂੰਹ ਓਨੀਆਂ ਗੱਲਾਂ। ਹਾਂ! ਇੰਨਾ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ ਕਿ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਉਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਗੇਲੂ ਪੈਨਸ਼ਨੀਆ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਫੌਜ ‘ਚੋਂ ਆਏ ਨੂੰ ਅਜੇ ਸਾਲ ਕੁ ਹੀ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਭੂਆ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਚਿੱਠੀ ਪਾਈ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਇੰਗਲੈਂਡ ਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਵਾਊਚਰ ਭੇਜ ਦੇਣਗੇ। ਭੂਆ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਜੋਗਿੰਦਰ ਅਤੇ ਮਹਿੰਦਰ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਜੇ.ਬੀ.ਟੀ. ਕਰ ਕੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ਸਕੂਲਾਂ ‘ਚ ਮਾਸਟਰ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ ਪਰ ਗਿਆਨ ਚੰਦ ਏਜੰਟ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਪਾਉਣ ‘ਤੇ ਉਹ ਇੰਗਲੈਂਡ ਜਾਣਾ ਮੰਨ ਗਏ ਤੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਨੂੰ ਉਡਾਰੀ ਮਾਰ ਗਏ ਸਨ। ਗੇਲੂ ਨੇ ਵੀ ਪਰਵਾਰ ਨਾਲ਼ ਸਲਾਹ ਕਰ ਕੇ ਹਾਂ ਕਰ ਦਿਤੀ। ਸੱਠਵਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦਾ ਇੰਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਮਹਿਕਮਾ ਵਾਊਚਰ ਸਿਸਟਮ ਰਾਹੀਂ ਕਾਮਨਵੈਲਥ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਕਾਮੇ ਮੰਗਵਾਉਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸੇਵਾ-ਮੁਕਤ ਫੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਸੋ ਗੇਲੂ ਪੈਂਨਸ਼ਨੀਆ ਵੀ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਮਿਡਲੈਂਡਜ਼ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਦੀ ਭੂਆ ਦੇ ਪੁੱਤ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।
ਜੋਗਿੰਦਰ ਤੇ ਮਹਿੰਦਰ ਦੋਵੇਂ ਮਿਹਨਤੀ ਸਨ। ਪੰਜ ਦਿਨ ਉਹ ਫਾਊਂਡਰੀ ‘ਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਤੇ ਸਨਿਚਰ ਤੇ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਵੇਲਜ਼ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਕਾਰਡਿਫ਼ ਵਿਚ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਕੰਢੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੀ ਮਾਰਕੀਟ ਲਾਉਣ ਜਾਂਦੇ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਦੇਸੀ ਭਾਈਬੰਦ ਫੱਟਾ ਲਾਉਣਾ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ।
ਉਹ ਜਿਸ ਘਰ ‘ਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਉੱਥੇ ਤਿੰਨ ਕਿਰਾਏਦਾਰ ਹੋਰ ਵੀ ਸਨ। ਸਾਰੇ ਹੀ ਛੜੇ-ਛੜਾਂਗ। ਗੇਲੂ ਨੂੰ ਸਭ ਕੁਝ ਬੜਾ ਓਪਰਾ ਓਪਰਾ ਲੱਗਿਆ। ਸਾਰੇ ਹੀ ਸਵੇਰੇ ਸਾਝਰੇ ਰੋਟੀਆਂ ਵਾਲ਼ੇ ਝੋਲ਼ੇ ਚੁੱਕ ਕੰਮਾਂ ’ਤੇ ਤੁਰ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਗੇਲੂ ਲਈ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਪਹਾੜ ਜਿੱਡਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਇੰਨਾ ਚੰਗਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਘਰ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਇਕ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਸਾਰੇ ਅੰਕ ਪਏ ਸਨ ਜੋ ਕਿ ਇੱਥੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਹੀ ਛਪਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਦਿਨ ਲੰਘਾਉਂਦਾ ਤੇ ਬਾਹਰ ਕਿਤੇ ਇਕੱਲਿਆਂ ਜਾਣ ਤੋਂ ਝਿਜਕਦਾ। ਕੰਮ ‘ਤੇ ਲੱਗਣ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਗ਼ਜ਼-ਪੱਤਰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਅਜੇ ਸਮਾਂ ਲੱਗਣਾ ਸੀ।
ਗੇਲੂ ਨੇ ਸੋਮਵਾਰ ਵਾਲ਼ੇ ਦਿਨ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੀ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਪੈਰ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ਤੇ ਚਹੁੰ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਜੋਗਿੰਦਰ ਹੋਰੀਂ ਮਾਰਕੀਟ ਲਾਉਣ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਗੇਲੂ ਨੇ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕੈਦ ਤੋਂ ਛੁੱਟਣਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਮਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਘਰੇ ਪਿਆ ਸੀ ਤੇ ਬਾਕੀ ਉਹ ਸ਼ੁੱਕਰਵਾਰ ਸ਼ਾਮੀਂ ਵੇਅਰਹਾਊਸ ‘ਚੋਂ ਲੈ ਆਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਨੇ ਤੜਕੇ ਚਾਰ ਕੁ ਵਜੇ ਵੇਲਜ਼ ਵਲ ਨੂੰ ਚਾਲੇ ਪਾਏ। ਖਾਣ ਪੀਣ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਅਤੇ ਮੌਸਮ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਦਕਾ ਗੇਲੂ ਦੇ ਪੇਟ ਵਿਚ ਦੋ ਕੁ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਕੁਝ ਗੜਬੜ ਜਿਹੀ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਅੱਧਾ ਕੁ ਸਫ਼ਰ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਗੇਲੂ ਨੇ ਜੰਗਲ-ਪਾਣੀ ਜਾਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ। ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਘੁੱਪ ਹਨੇਰਾ ਸੀ। ਉਹਨੀਂ ਇਕ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਸੜਕ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਵੈਨ ਰੋਕੀ ਤੇ ਗੇਲੂ ਨੂੰ ਹੌਲਾ ਹੋਣ ਲਈ ਕਿਹਾ।  ਕਿਉਂਕਿ ਪਾਣੀ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਕਿਧਰੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੇ ਉੱਪਰੋਂ ਹਨੇਰਾ, ਸੋ ਗੇਲੂ ਨੇ ਝਾੜੀਆਂ ਦੇ ਪੱਤੇ ਭਰੂਅ ਕੇ ‘ਸੁੱਕ-ਮਾਂਜ’ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਕਰਦਿਆਂ ਸਾਰ ਹੀ ਉਹ ਲੱਗਾ ਹਾਏ ਹਾਏ ਕਰਨ। ਜੋਗਿੰਦਰ ਨੇ ਟਾਰਚ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ‘ਚ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਕੀੜਾ-ਮਕੌੜਾ ਹੀ ਨਾ ਉਸ ਦੇ ਲੜ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿਚ ਦੇਰ ਨਾ ਲੱਗੀ ਕਿ ਇਹ ਕਾਰਾ ਤਾਂ ਨੈਟਲ ਦੀ ਝਾੜੀ (ਬਿੱਛੂ-ਬੂਟੀ) ਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਨਾਲ ਗੇਲੂ ਨੇ ਸੁੱਕ-ਮਾਂਜ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਜੋਗਿੰਦਰ ਨੂੰ ਯਾਦ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਹ ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਇਥੇ ਆਏ ਸਨ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਵਾਹ ਵੀ ਇਕ ਵਾਰੀ ਇਸ ਬਿੱਛੂ-ਬੂਟੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਬੈਕ-ਗਾਰਡਨ ‘ਚ ਪੈ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਪਲਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਗੇਲੂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ‘ਤੇ ਲਾਲ ਲਾਲ ਧੱਫੜ ਉਭਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਪਿਛਲਾ ਪਾਸਾ ਤਾਂ ਇਉਂ ਸੜ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅੱਗ ਉੱਪਰ ਬਿਠਾ ਦਿਤਾ ਹੋਵੇ। ਖਾਜ ਕਰ ਕਰ ਕੇ ਉਹ ਬੇਹਾਲ ਹੋਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਮਾਰਕੀਟ ਲਗਾਉਂਦੇ ਸਨ, ਹਸਪਤਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿਚ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਪਰ ਜਿਸ ਪੇਂਡੂ ਇਲਾਕੇ ‘ਚੋਂ ਉਹ ਲੰਘ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਸ ਬਾਰੇ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਅਨਜਾਣ ਸਨ। ਸੋ, ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਹਸਪਤਾਲ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਅਜੇ ਕਾਫ਼ੀ ਦੂਰ ਸੀ। ਗੇਲੂ ਸਾਰੇ ਰਾਹ ‘ਹਾਇ ਮਰ ਗਿਆ’, ‘ਹਾਇ ਮਰ ਗਿਆ’ ਕਰਦਾ ਤੜਫ਼ਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਵੈਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵਲ ਨੂੰ ਦੌੜਦੀ ਰਹੀ।
ਅਜੇ ਸਵੇਰਾ ਹੀ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਹਸਪਤਾਲ ਦੀ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਖਾਲੀ ਪਈ ਸੀ। ਸੋ ਜਾਂਦਿਆਂ ਹੀ ਡਾਕਟਰਾਂ ਤੇ ਨਰਸਾਂ ਨੇ ਗੇਲੂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਲਿਆ। ਮਹਿੰਦਰ ਗੇਲੂ ਦੇ ਕੋਲ ਰਹਿ ਪਿਆ ਤੇ ਜੋਗਿੰਦਰ ਫੱਟਾ ਲਗਾਉਣ ਚਲਿਆ ਗਿਆ।
ਜੋਗਿੰਦਰ ਫਾਊਂਡਰੀ ਦੇ ਜਿਸ ਪਾਰਟ ’ਚ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ ਉੱਥੇ ਵਧੇਰੇ ਕਾਮੇ ਗੋਰੇ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਉਹ ਵਧੀਆ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ, ਦੂਜਾ ਮਾਰਕੀਟਾਂ ਵਿਚ ਗੋਰੇ ਗਾਹਕਾਂ ਨਾਲ ਵਾਹ ਪੈਂਦਾ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਵੀ ਦੋਵਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹੁਣ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ‘ਚ ਅੜਿੱਕਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਦੀ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਹਸਪਤਾਲ ਆ ਕੇ ਜੋਗਿੰਦਰ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮਹਿੰਦਰ ਤੇ ਗੇਲੂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਬਾਤ ਕੀਤੀ ਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ ਡਿਊਟੀ ਨਰਸ ਤੋਂ ਗੇਲੂ ਦਾ ਹਾਲ ਚਾਲ ਜਾਣਿਆ ਤੇ ਨਰਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਦੋ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਅਜੇ ਹੋਰ ਹਸਪਤਾਲ ‘ਚ ਰਹਿਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਜੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਹੈਲਥ ਸਰਵਿਸ ਦੀ ਹਾਲਤ ਅੱਜ ਵਰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹੀਂ ਗੇਲੂ ਦੇ ਇਕ ਵਾਰੀ ਕਰੀਮ ਵਿਗੈਰਾ ਲਾ ਕੇ ਘਰ ਨੂੰ ਤੋਰ ਦੇਣਾ ਸੀ ਤੇ ਕਹਿ ਦੇਣਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਲੋੜ ਪਈ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਸਰਜਰੀ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰ ਲਵੇ। ਪਰ ਉਹ ਜ਼ਮਾਨਾ ਹੋਰ ਸੀ। ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਦੋਂ ਤਾਂ ਬੱਚਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੱਚਾ-ਬੱਚਾ ਨੂੰ ਪੰਦਰਾਂ ਵੀਹ ਦਿਨ ਹਸਪਤਾਲ ‘ਚ ਰੱਖ ਕੇ ਖੂਬ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਅੱਜ ਵਾਂਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਬੱਚਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਚਾਰ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਹੀ ਪ੍ਰਸੂਤਾ ਔਰਤ ਨੂੰ ਘਰ ਨੂੰ ਤੋਰ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਜੋਗਿੰਦਰ ਨੇ ਨਰਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਜਬੂਰੀ ਦੱਸੀ ਕਿ ਹਫ਼ਤੇ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕੰਮ ‘ਤੇ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਉਹ ਗੇਲੂ ਨੂੰ ਲੈਣ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦੇ ਤੇ ਉਂਜ ਵੀ ਸਫ਼ਰ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਨਿਚਰਵਾਰ ਨੂੰ ਹੀ ਆ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਨਰਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਇੰਚਾਰਜ ਡਾਕਟਰ ਤੋਂ ਪੁੱਛ ਕੇ ਹੀ ਦੱਸ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਵੀ ਮਹਿੰਦਰ ਗੇਲੂ ਦੇ ਕੋਲ ਹੀ ਰਿਹਾ। ਮਾਰਕੀਟ ਦਾ ਕੰਮ ਮੁਕਾ ਕੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਜੋਗਿੰਦਰ ਹਸਪਤਾਲ ਆਇਆ ਤਾਂ ਨਰਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇੰਚਾਰਜ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਗੇਲੂ ਨੂੰ ਸਨਿਚਰਵਾਰ ਤੱਕ ਰੱਖਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇ ਦਿਤੀ ਹੈ। ਸਵੇਰੇ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਕੰਮ ‘ਤੇ ਜਾਣਾ ਸੀ, ਵਾਪਸੀ ਦਾ ਪੈਂਡਾ ਲੰਮਾ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਗੇਲੂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਹੌਸਲਾ ਦੇ ਕੇ ਉੱਥੋਂ ਆ ਗਏ।
ਹਫ਼ਤੇ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਜੋਗਿੰਦਰ ਨੇ ਫਾਊਂਡਰੀ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰੋਂ ਦੋ ਤਿੰਨ ਵਾਰੀ ਫ਼ੂਨ ਕਰ ਕੇ ਗੇਲੂ ਦਾ ਹਾਲ ਚਾਲ ਪੁੱਛ ਲਿਆ ਸੀ। ਨਰਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਸਨਿਚਰਵਾਰ  ਦਸ ਵਜੇ ਛੁੱਟੀ ਦੇ ਦਿਤੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਸਨਿਚਰਵਾਰ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਦੋਵਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਮਾਰਕੀਟ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਸਟਾਲ ਸੈੱਟ ਕੀਤਾ ਤੇ ਫੇਰ ਦਸ ਕੁ ਵਜੇ ਜੋਗਿੰਦਰ ਗੇਲੂ ਨੂੰ ਹਸਪਤਾਲੋਂ ਲੈ ਆਇਆ।
ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਉਹ ਕੱਪੜੇ ਵੇਚਣ ਵਿਚ ਮਸਰੂਫ਼ ਰਹੇ। ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਮਾਰਕੀਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਣੀ ਸੋ ਸ਼ਾਮੀਂ ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਘਰ ਨੂੰ ਚਾਲੇ ਪਾਏ। ਰਾਹ ਵਿਚ ਜੋਗਿੰਦਰ ਨੇ ਹੀ ਗੱਲ ਤੋਰੀ,” ਕਿੱਦਾਂ ਫੇਰ ਫੌਜੀ ਭਾ, ਕਿਵੇਂ ਰਹੀ ਹਸਪਤਾਲ ਦੀ ਯਾਤਰਾ। ਖੂਬ ਟਹਿਲ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਨਰਸਾਂ ਨੇ?”
“ ਪੁੱਛ ਨਾ ਵੀਰਾ, ਉਹ ਕੋਈ ਹਸਪਤਾਲ ਥੋੜ੍ਹੀ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਤਾਂ ਸੁਰਗ ਸੀ ਸੁਰਗ, ਮੇਰਾ  ਤਾਂ ਉੱਥੋਂ ਆਉਣ ਨੂੰ ਦਿਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦਾ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤੈ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਚੜ੍ਹੇ ਕੱਤੇ ਮਹੀਨੇ ਪਹਾੜ ਵਲੋਂ ਪੰਡਤ ਗੋਕਲ ਚੰਦ ਆ ਕੇ ਵੀਹ ਬਾਈ ਦਿਨ ਕਥਾ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਨਾਲ਼ ਉਹਦੇ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਉਹਦਾ ਗੜਵਈ ਪਰਮਾਨੰਦ। ਪਰਮਾਨੰਦ ਦਾ ਕੰਮ ਬਸ ਗੋਕਲ ਚੰਦ ਦੀ ਟਹਿਲ ਸੇਵਾ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਉਹ ਦਰੀਆਂ ਵਿਛਾਉਂਦਾ, ਗੈਸ ਜਗਾਉਂਦਾ ਤੇ ਹੋਰ ਨਿੱਕੇ ਮੋਟੇ ਕੰਮ ਉਹਦੇ ਹੀ ਜਿੰਮੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਖਾਸ ਕਰ ਗੈਸ ਜਗਾਉਣ ਦਾ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਾਹਰ ਸਮਝਦਾ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਅਜੇ ਪਿੰਡਾਂ ‘ਚ ਬਿਜਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਈ। ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਗੈਸ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਾਉਣ ਦਿੰਦਾ ਉਹ। ਗੋਕਲ ਚੰਦ ਪਾਸ ਪੰਜ ਚਾਰ ਵੱਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਗ੍ਰੰਥ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਸਾਰਾ ਦਿਨ  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਹਿੰਦਾ।
ਗੋਕਲ ਚੰਦ ਦੀ ਕਥਾ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਹੁੰਦੀ। ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਜਾਦੂਗਰ ਸੀ ਉਹ। ਕੀਲ ਕੇ ਬਿਠਾ ਲੈਂਦਾ ਸੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ। ਲੋਕ ਸ਼ਾਮ ਤੋਂ ਹੀ ਕਥਾ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ। ਜਿੱਥੇ ਕਿਤੇ ਨਰਕ ਸੁਰਗ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਂਦਾ ਉਹ ਸਰੋਤਿਆਂ ਮੂਹਰੇ ਨਕਸ਼ਾ ਹੀ ਖਿੱਚ ਦਿੰਦਾ। ਸੁਰਗ ਦਾ ਵਰਣਨ ਤਾਂ ਉਹ ਖ਼ੂਬ ਚਟਕਾਰੇ ਲਾ ਲਾ ਕੇ ਕਰਦਾ। ਉੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਅਪੱਸਰਾਵਾਂ ਦੇ ਦੁੱਧ-ਚਿੱਟੇ ਰੰਗ, ਸੁਨਹਿਰੀ ਵਾਲਾਂ ਤੇ ਚੰਨ ਵਰਗੇ ਮੁੱਖੜਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਉਹ ਝੂਮ ਝੂਮ ਕੇ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ। ਭਾ ਜੀ, ਸੱਚ ਜਾਣਿਉਂ ਗੋਕਲ ਚੰਦ ਦੇ ਸੁਰਗ ਵਾਲੀਆਂ ਅਪੱਸਰਾਵਾਂ ਸਾਖਸ਼ਾਤ ਮੈਂ ਦੇਖੀਆਂ ਇੱਥੇ ਹਸਪਤਾਲ ‘ਚ, ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਇੰਜ ਲਗਦੈ ਜਿਵੇਂ ਸੁਰਗ ਵਾਲੇ ਵੀ ਅਪੱਸਰਾਵਾਂ ਇੱਥੋਂ ਹੀ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ਹੋਣਗੇ।“
ਗੇਲੂ ਆਤਮ-ਵਿਭੋਰ ਹੋ ਕੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਹੀ ਦੁਨੀਆ ‘ਚ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਜੋਗਿੰਦਰ ਵੈਨ ਚਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਮਹਿੰਦਰ ਉਸਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ,” ਭਾ, ਗੱਡੀ ਮੋੜ ਪਿਛਾਂਹ ਨੂੰ, ਗੇਲੂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਆਈਏ ਅਪੱਸਰਾਵਾਂ ਦੇ ਦੇਸ਼ ‘ਚ ਫੇਰ”
“ਨਹੀਂ ਮਿੰਧਰਾ, ਇਹਨੇ ਸੁਰਗ ਦੇਖ ਲਿਐ ਹੁਣ ਇਹਨੂੰ ਗੋਕਲ ਚੰਦ ਵਾਲ਼ੇ ਨਰਕ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਵੀ ਕਰਵਾਉਣੇ ਐਂ ਅਜੇ, ਜਦੋਂ ਪਿਘਲਦੇ ਲੋਹੇ ਨਾਲ ਘੁਲਣਾ ਪਿਆ ਤੇ ਸੁਆਹ ਨਾਲ ਮੂੰਹ ਸਿਰ ਕਾਲ਼ਾ ਹੋਇਆ ਦੇਖੀਂ ਤਾਂ ਆਪਣਾ ਗੇਲੂ ਜਮਾਂ ਈ ਨਰਕਾਂ ਵਾਲਾ ਜਮਦੂਤ ਲੱਗੂ, ਬਸ ਨਰਕਾਂ ਤੋਂ ਚਿੱਠੀ, ਨਹੀਂ ਸੱਚ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਕਾਗਜ਼ ਪੱਤਰ, ਆ ਲੈਣ ਦੇ ਇਕ ਵਾਰੀ।“  
ਜੋਗਿੰਦਰ ਤੇ ਮਹਿੰਦਰ ਹੱਸ ਰਹੇ ਸਨ ਪਰ ਗੇਲੂ ਨੂੰ ਜਾਪਿਆ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੁਰਗਾਂ ‘ਚੋਂ ਧੱਕਾ ਦੇ ਦਿਤਾ ਹੋਵੇ।
                                 .................. 

ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਲ ਦੇ ਪਾਸਿਉਂ ਨਗਾਰਾ ਵੱਜਦਾ ਸੁਣਿਆਂ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਨਿਹੰਗ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਜਥਾ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਬਚਪਨ ਦੇ ਉਹ ਦਿਨ ਯਾਦ ਆਏ ਜਦੋਂ ਨਿਹੰਗ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਜਥਾ ਹੋਲੇ ਮਹੱਲੇ ‘ਤੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜਾਂਦਿਆਂ ਦੋ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਠਹਿਰਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਾਹਵਾ ਰੌਣਕਾਂ ਲਗਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਪੈਰ ਬਦੋ ਬਦੀ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਲ ਨੂੰ ਤੁਰ ਪਏ। ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਕੋਲ ਫਿਰਨੀ ਉੱਪਰ ਬਣੀ ਪੁਲ਼ੀ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰਾ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਤੱਕ ਦਾ ਜਮਾਤੀ, ਸ਼ਾਹਾਂ ਦਾ ਸੋਹਣੀ ਖੜ੍ਹਾ ਦਿਸਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਟੱਬਰ ਦੀ ਅੱਲ ‘ਸ਼ਾਹ’ ਪਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆਂ ਕਈ ਦਹਾਕੇ ਬੀਤ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਪਛਾਨਣ ਵਿਚ ਸਾਨੂੰ ਦੇਰ ਨਾ ਲੱਗੀ ਤੇ ਅਸੀਂ ਅੱਖ ਦੇ ਫੋਰ ਵਿਚ ਹੀ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਗਲਵੱਕੜੀ ‘ਚ ਲੈ ਲਿਆ ਤੇ ਭਾਵੁਕ ਵੀ ਹੋ ਗਏ।
ਸੋਹਣੀ ਨੇ ਮੇਰੀ ਖੱਬੀ ਬਾਂਹ ਫੜੀ ਤੇ ਬੜੇ ਗਹੁ ਨਾਲ ਦੇਖਣ ਲੱਗਾ। ਮੈਂ ਹੱਸਦਿਆਂ ਉਸ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹਦੇ ਦਿਤੇ ਹੋਏ ਜ਼ਖ਼ਮ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਕਈ ਸਾਲ ਤਾਂ ਦਿਸਦਾ ਰਿਹਾ ਪਰ ਹੁਣ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਬਿਲਕੁਲ ਚਮੜੀ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੈ।
ਕੀ ਸੀ ਜ਼ਖ਼ਮ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ? ਸਾਡਾ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਪਿੰਡੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਹਟਵਾਂ ਸੀ। ਸਕੂਲ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਇਕ ਟੋਭਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਬਰਸਾਤਾਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਹੀ ਇਸ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ। ਪਸ਼ੂ ਪਾਣੀ ਪੀਂਦੇ ਤੇ ਔਰਤਾਂ ਕੱਪੜੇ ਧੋਂਦੀਆਂ। ਤੇ ਅਸੀਂ ਏਸੇ ਟੋਭੇ ‘ਤੇ ਫੱਟੀਆਂ ਧੋਂਦੇ, ਰੇਤਾ ਦੇ ਘਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਤੇ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦੀਆਂ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਪਾਣੀ ‘ਚ ਤਾਰਦੇ। ਇਸ ਟੋਭੇ ਨੂੰ ‘ਬ੍ਰਹਮ  ਤਾਲ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।  
ਪਿੰਡ ਦੇ ਇਸ ਪਾਸੇ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਰੇਤਲੀ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਕਮਾਦ ਦੀ ਖੇਤੀ ਬਹੁਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਭੋਗ ਪੁਰ ਦੀ ਸ਼ੂਗਰ ਮਿੱਲ ‘ਚ ਗੰਨੇ ਦੀ ਖਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਝੋਨੇ ਦਾ ਤਾਂ ਨਾਮੋ-ਨਿਸ਼ਾਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਦੋਂ। ਟੋਭੇ ਦੇ ਕੋਲੋਂ ਦੀ ਰਾਹ ਲੰਘਦਾ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਸਕੂਲ ਕੋਲੋਂ ਮੋੜ ਮੁੜ ਕੇ ਪੱਕੀ ਸੜਕ ਵਲ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।  ਪਿੰਡਾਂ ‘ਚ ਅਜੇ ਲਿੰਕ ਸੜਕਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਬਣੀਆਂ। ਸੋ ਇਸ ਪਾਸੇ ਵਲ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਇਸੇ ਰਸਤੇ ਥਾਣੀਂ ਪੱਕੀ ਸੜਕ ’ਤੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਸਨ ਤੇ ਟਾਂਡਾ ਉੜਮੁੜ ਵਲ ਦੀ ਹੋ ਕੇ ਭੋਗ ਪੁਰ ਮਿੱਲ ਨੂੰ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਘੁੰਮ ਕੇ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਪਰ ਹੋਰ ਕੋਈ ਰਾਹ ਵੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਟੋਭੇ ਦੇ ਕੋਲ ਰਾਹ ਰੇਤਲਾ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਗੱਡੇ ਰੇਤਾ ‘ਚ ਫਸ ਜਾਂਦੇ। ਉਦੋਂ ਅਜੇ ਗੱਡੇ ਵੀ ਬਹੁਤੇ ਲੱਕੜ ਦੇ ਪਹੀਆਂ ਵਾਲ਼ੇ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਕਿਸੇ ਵਿਰਲੇ ਟਾਂਵੇਂ ਕਿਸਾਨ ਕੋਲ਼ ਹੀ ਟਾਇਰਾਂ ਵਾਲ਼ਾ ਗੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ  ਰੇਹੜੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਕਿਸੇ ਕਿਸਾਨ ਦਾ ਗੱਡਾ ਰੇਤਾ ‘ਚ ਫਸ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਸਕੂਲੇ ਆ ਕੇ ਮਾਸਟਰਾਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਕਿ ਉਹ ਦੋ ਚਾਰ ਮੁੰਡੇ ਗੱਡੇ ਨੂੰ ਧੱਕਾ ਲਾਉਣ ਲਈ ਉਸ ਨਾਲ ਭੇਜਣ।
ਅਕਤੂਬਰ ਦਾ ਅਖੀਰ ਜਾਂ ਨਵੰਬਰ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂ ਸੀ। ਠੰਢ ਕਾਫੀ ਸੀ। ਹੈੱਡਮਾਸਟਰ ਮੇਲਾ ਸਿੰਘ ਸਾਨੂੰ ਚੌਥੀ ਜਮਾਤ ਨੂੰ ਹਿਸਾਬ ਦੇ ਸਵਾਲ ਕੱਢਣੇ ਦੇ ਕੇ ਆਪ ਕੁਰਸੀ ‘ਤੇ ਚੌਂਕੜੀ ਮਾਰ ਕੇ ਬੈਠੇ ਨਿੱਘੀ ਨਿੱਘੀ ਧੁੱਪ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣ ਰਹੇ ਸਨ। ਡੱਬੀਆਂ ਵਾਲ਼ੀ ਖੇਸੀ ਉੱਤੇ ਲੈ, ਕੁਰਸੀ ‘ਤੇ ਚੌਂਕੜੀ ਮਾਰ ਕੇ ਬੈਠਣ ਦਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਹੀ ਅੰਦਾਜ਼ ਸੀ। ਏਨੀ ਦੇਰ ਨੂੰ ਇਕ ਕਿਸਾਨ ਨੇ ਆ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਕੁਝ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਭੇਜ ਕੇ ਉਹਦਾ ਗੱਡਾ ਕਢਵਾ ਦੇਣ। ਹੈੱਡਮਾਸਟਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕੁਰਸੀ ਦੇ ਨਾਲ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਤੂਤ ਦੀ ਛਿਟੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਦੁਨਾਲੀ ਵਾਂਗ ਮੁੰਡਿਆਂ ਵਲ ਨੂੰ ਸੇਧੀ ਤੇ ‘ਕੱਲੇ ‘ਕੱਲੇ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈ ਕੇ ਚਾਰ ਜਣਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸਾਨ ਨਾਲ ਜਾਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿਤਾ। ਮੇਰਾ ਤੇ ਸੋਹਣੀ ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਚੌਹਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।
ਅਸੀਂ ਚਾਰੇ ਮੁੰਡੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਆਸਣ (ਤੱਪੜ) ਤੋਂ ਉੱਠੇ ਤੇ ਕਿਸਾਨ ਨਾਲ ਤੁਰ ਪਏ। ਜਾਂਦਿਆਂ ਮੈਨੂੰ ਇਉਂ ਲਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇ ਅਸੀਂ ਐਵਰੈਸਟ ਦੀ ਚੋਟੀ ਨੂੰ ਸਰ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਂ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਹੈੱਡਮਾਸਟਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਐਵਰੈਸਟ ਦੀ ਚੋਟੀ ਸਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕਹਾਣੀ  ਕਲਾਸ ਵਿਚ ਸੁਣਾਈ ਸੀ।
ਖੈਰ, ਅਸੀਂ ਕਿਸਾਨ ਦਾ ਗੱਡਾ ਰੇਤਾ ‘ਚੋਂ ਕਢਵਾ ਦਿਤਾ ਤੇ ‘ਇਨਾਮ’ ਵਜੋਂ ਅਸੀਂ ਇਕ ਇਕ ਗੰਨਾ ਭਰਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚੋਂ ਧੂਹ ਲਿਆ। ਕਿਸਾਨ ਨੇ ਦੇਖ ਵੀ ਲਿਆ ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਕੁਝ ਨਾ ਕਿਹਾ। ਸੋਹਣੀ ਦੇ ਹੱਥ ਡਾਂਗ ਵਰਗਾ ਸਿੱਧਾ ਤੇ ਮੋਟਾ ਗੰਨਾ ਆਇਆ। ਵਾਪਸ ਆਏ ਤਾਂ ਹੈੱਡਮਾਸਟਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸੋਹਣੀ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰ ਕੇ ਸੱਦਿਆ ਤੇ ਗੰਨਾ ਉਹਦੇ ਪਾਸੋਂ ਲੈ ਕੇ ਚੂਪਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਅਸੀਂ ਵੀ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਬੈਠ ਕੇ ਗੰਨੇ ਚੂਪਣ ਲੱਗੇ ਤੇ ਕਈ ਮੁੰਡੇ  ਸੋਹਣੀ ਨੂੰ ਛੇੜਨ ਲੱਗ ਪਏ ਕਿ ਉਹਦਾ ਗੰਨਾ ਹੈੱਡਮਾਸਟਰ ਨੇ ਲੈ ਲਿਆ ਹੈ। ਸੋਹਣੀ ਬੜੀ ਤਰਸਯੋਗ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਭਰਿਆ ਪੀਤਾ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੇਇੱਜ਼ਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਉੱਪਰੋਂ ਅੰਗੂਠਾ ਦਿਖਾ ਦਿਖਾ ਕੇ ਮੁੰਡੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜਿੱਚ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਭੁਕਾਨੇ ‘ਚ ਹਵਾ ਭਰਨ ਵਾਂਗ ਉਹਦਾ ਗੁੱਸਾ ਪਲ ਪਲ ਵਧਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਅਜੇ ਤੱਕ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿਹਾ। ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਗੰਨਾ ਤੱਪੜ ‘ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਸੋਹਣੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜਾ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅੰਗੂਠਾ ਦਿਖਾ ਕੇ ਛੇੜਨ ਲੱਗਾ। ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਟੀਨ ਦੀ ਇਕ ਸਲੇਟ ਸੀ ਜਿਸ ਦਾ ਲੱਕੜ ਦਾ ਚੌਖਟਾ ਤਾਂ ਕਦੋਂ ਦਾ ਸਵਰਗ ਸਿਧਾਰ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਬਸ ਤਿੱਖੇ ਕੋਣਿਆਂ ਵਾਲਾ ਟੀਨ ਦਾ ਪੱਤਰਾ ਹੀ ਬਚਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸੋਹਣੀ ਨੇ ਉਹੀ ਪੱਤਰਾ ਚੁੱਕਿਆ ਤੇ ਅੱਖ ਦੇ ਫੋਰ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਬਾਂਹ ‘ਤੇ ਦੇ ਮਾਰਿਆ। ਪੱਤਰੇ ਦੇ ਤਿੱਖੇ ਕੋਣੇ ਨੇ ਬਾਂਹ ਨੂੰ ਖਰਬੂਜ਼ੇ ਵਾਂਗ ਚੀਰ ਸੁੱਟਿਆ ਤੇ ਲਹੂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਾਂ ਵਗ ਤੁਰੀਆਂ ਤੇ ਮੈਂ ਰੋਂਦੇ ਰੋਂਦੇ ਨੇ ਹੈੱਡਮਾਸਟਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਜਾ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਲਾਈ, ਤੇ ਅੱਗੋਂ ਮੈਨੂੰ ਹੁਕਮ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਕੰਨ ਫੜ ਲਵਾਂ। ਸ਼ਾਇਦ ਵਗਦੇ ਲਹੂ ‘ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਈ। ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਲਹੂ ਵਗਦਾ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਘਬਰਾ ਗਏ ਤੇ ਜਲਦੀ ਜਲਦੀ ਅਲਮਾਰੀ ਵਿਚੋਂ ਟਿੰਚਰ ਆਇਉਡੀਨ ਲਿਆ ਕੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ‘ਤੇ ਲਗਾਈ ਤੇ ਚਲਾਵੀਂ ਜਿਹੀ ਪੱਟੀ ਕਰ ਦਿਤੀ।  ਫਿਰ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਘਰ ਛੱਡਕੇ ਆਏ ਤੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਘਟਨਾ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਤੇ ਤਾਕੀਦ ਕੀਤੀ ਕਿ ਡਾਕਟਰ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੱਟੀ ਕਰਵਾ ਲੈਣ ਤੇ ਟੈਟਨਸ ਦਾ ਟੀਕਾ ਜ਼ਰੂਰ ਲਗਵਾ ਲੈਣ ।  
ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰੀ ਵੀ ਹੈੱਡਮਾਸਟਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਉਲਾਂਭਾ ਨਹੀਂ ਦਿਤਾ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਸੋਹਣੀ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਘਰ ਉਲਾਂਭਾ ਦੇਣ ਗਏ ਸਗੋਂ ਮੈਨੂੰ ਹੀ ਘੂਰਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਸੋਹਣੀ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਖਿਝਾਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿਚ ਬੱਚੇ ਤੇ ਉਹਨਾ ਦੇ ਮਾਂ ਬਾਪ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਅੱਜ ਹਾਲਾਤ ਬਹੁਤ ਬਦਲ ਗਏ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਵੇਲੇ ਅਧਿਆਪਕ ਜਦੋਂ ਸਾਨੂੰ ਸਕੂਲ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ, ਫੁੱਲਾਂ ਬੂਟਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਾਉਣ ਤੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਹੋਰ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਕਹਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਖ਼ਾਸ ਸਮਝਿਆ ਕਰਦੇ ਸਾਂ। ਪਰ ਅੱਜ ਤਾਂ ਝੱਟ ਗਰਦਾਨ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਾਸਟਰਾਂ ਵਲੋਂ ਬੱਚਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਲ-ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਕਰਵਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।
ਖ਼ੈਰ, ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸਕੂਲ ਨਾ ਜਾਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਸਕੂਲ ਨਾਲ ਇਸ਼ਕ ਸੀ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਛੁੱਟੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਵੀ ਸਕੂਲ ਦਾ ਗੇੜਾ ਮਾਰ ਆਇਆ ਕਰਦਾ ਸਾਂ। ਮੈਂ ਫੱਟੀ ਬਸਤਾ ਚੁੱਕਿਆ ਤੇ ਸਕੂਲੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਹੈੱਡਮਾਸਟਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸੋਹਣੀ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਹੋਰ ਵੀ ਦੂਰ ਬਿਠਾਇਆ ਤਾਂ ਕਿ ਕਿਤੇ ਅਸੀਂ ਲੜ ਨਾ ਪਈਏ।
ਅੱਧੀ ਛੁੱਟੀ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਫੱਟੀ ਧੋਣ ਲਈ ਟੋਭੇ ‘ਤੇ ਗਿਆ ਤੇ ਮੇਰੇ ਮਗਰੇ ਮਗਰ ਸੋਹਣੀ ਵੀ ਆ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਡਰਿਆ ਕਿ ਸੋਹਣੀ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਕਹੇਗਾ ਪਰ ਦੋ ਤਿੰਨ ਮੁੰਡੇ ਹੋਰ ਵੀ ਆ ਗਏ ਤੇ ਮੇਰਾ ਹੌਸਲਾ ਵਧ ਗਿਆ। ਸੋਹਣੀ ਮੇਰੇ ਨੇੜੇ ਆ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ, “ ਤੇਰੀ ਬਾਂਹ ਦੁਖਦੀ ਹੋਣੀ ਆਂ ਲਿਆ ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਫੱਟੀ ਵੀ ਧੋ ਕੇ ਗਾਚੀ ਲਾ ਦਿਆਂ।“ ਜਿਹੜਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਡਰ ਤੇ ਗੁੱਸਾ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿਚ ਸੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਧਰ ਉਡ ਪੁਡ ਗਿਆ ਤੇ ਮੈਂ ਫੱਟੀ ਉਸ ਨੂੰ ਫੜਾ ਦਿਤੀ। ਦੋਵੇਂ ਫੱਟੀਆਂ ਧੋ ਕੇ ਉਹਨੇ ਹਵਾ ‘ਚ ਲਹਿਰਾਈਆਂ ਤੇ ਗਾਉਣ ਲੱਗਿਆ, “ ਸੂਰਜਾ ਸੂਰਜਾ ਫੱਟੀ ਸੁਕਾ, ਨਹੀਂ ਸੁਕਾਉਣੀ ਤਾਂ ਘਰ ਨੂੰ ਜਾਹ” ਤੇ ਮੈਂ ਵੀ ਕੱਲ੍ਹ ਵਾਲ਼ੀ ਗੱਲ ਭੁੱਲ ਕੇ ਉਹਦੀ ਸੁਰ ਨਾਲ਼ ਸੁਰ ਮਿਲਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ।  
ਅੱਜ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਦੇ ਸੱਤਵੇਂ ਦਹਾਕੇ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਉਹ ਜ਼ਮਾਨੇ ਬੜੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਯਾਦ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਪੰਜਤਾਲੀ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ‘ਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਵੀ ਸੁਫ਼ਨੇ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਗਲ਼ੀਆਂ ਦੇ ਹੀ ਕਿਉਂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ? ਕਾਸ਼ ਉਹ ਸਮਾਂ ਮੁੜ ਆਵੇ। ਪਰ ਸਮਾਂ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਠਹਿਰਦਾ। ਬਕੌਲ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ, “ ਰਹੀ ਵਾਸਤੇ ਘੱਤ ਸਮੇਂ ਨੇ ਇਕ ਨਾ ਮੰਨੀ................ਲੰਘ ਗਿਆ ਨਾ ਮੁੜ ਕੇ ਆਂਵਦਾ।“
                                +++++++++++++++

ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਲੁੱਟਾਂ-ਖੋਹਾਂ ਅਤੇ ਚੋਰੀ ਦੀਆਂ ਵਾਰਦਾਤਾਂ ‘ਚ ਅਚਾਨਕ ਵਾਧਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਧਾੜਵੀ ਲੁੱਟਦੇ ਵੀ ਸਨ ਅਤੇ ਨਲਕਿਆਂ ਦੇ ਹੈਂਡਲਾਂ ਤੇ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਰਾਡਾਂ ਆਦਿ ਨਾਲ਼ ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਜੀਆਂ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਰ ਕੁੱਟ ਕੇ ਗੰਭੀਰ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਵੀ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਮੌਤਾਂ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਪੁਲਸ ਦੀ ਗਸ਼ਤ ਤੇਜ਼ ਕਰ ਦਿਤੀ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਵਾਰਦਾਤਾਂ ਅਜੇ ਵੀ ਲਗਾਤਾਰ ਵਾਪਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।
ਇਕ ਕਾਲ਼ੀ ਬੋਲੀ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਧਾੜਵੀਆਂ ਦਾ ਇਕ ਟੋਲਾ ਪਿੰਡ ਦੀ ਫਿਰਨੀ ਦੇ ਕੋਣੇ ‘ਤੇ ਸ਼ਿਵ ਦਿਆਲ ਸੁਨਿਆਰੇ ਦੇ ਘਰ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਲਈ ਆ ਪਹੁੰਚਾ। ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦਿਨ ਛਿਪਦੇ ਕਰਦੇ ਨਾਲ਼ ਇਕ ਨਵੀਂ ਨਕੋਰ ਜਿਪਸੀ ਕਿਸੇ ਡਰਾਈਵਰ ਪਾਸੋਂ ਖੋਹੀ। ਨੰਬਰ ਪਲੇਟ ਅਤੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਹੁਲੀਆ ਬਦਲ ਕੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੀ ਵਾਰਦਾਤ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਈ। ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਗਸ਼ਤ ਤੇਜ਼ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ ਸੋ ਉਹ ਵੀ ਬੜੇ ਚੌਕਸ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਾਰਦਾਤਾਂ ਲਈ ਮੋਬਾਈਲ ਫੋਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਦਿੰਦੇ ਸਨ।
ਲੁਟੇਰੇ ਅਜੇ ਸ਼ਿਵ ਦਿਆਲ ਦੇ ਘਰ ਦੀ ਬਾਹਰਲੀ ਕੰਧ ਟੱਪਣ ਲੱਗੇ ਹੀ ਸਨ ਕਿ ਫਿਰਨੀ ਤੋਂ ਮੁੜੀ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਜੀਪ ਦੀਆਂ ਹੈੱਡਲਾਈਟਾਂ ਨੇ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਪੁਦੀੜਾਂ ਪੁਆ ਦਿਤੀਆਂ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਏਨੀ ਛੇਤੀ ਵਾਪਰ ਗਿਆ ਕਿ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਿਪਸੀ ਤੱਕ ਵੀ ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨਾ ਮਿਲਿਆ ਤੇ ਜਿਧਰ ਨੂੰ ਵੀ ਰਾਹ ਦਿਸਿਆ ਉਧਰ ਨੂੰ ਭੱਜ ਉੱਠੇ ਤੇ ਜਿਹੜੇ ਸਾਥੀ ਨੂੰ ਉਹ ਜਿਪਸੀ ‘ਚ ਛੱਡ ਕੇ ਗਏ ਸਨ ਉਹ ਜਿਪਸੀ ‘ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਨਿਗਾਹ ਰੱਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਚਾਨਕ ਆਈ ਪੁਲਿਸ ਦੇਖ ਕੇ ਉਹ ਵੀ ਏਨਾ ਘਬਰਾ ਗਿਆ ਕਿ ਚਾਬੀਆਂ ਗੱਡੀ ਵਿਚੇ  ਹੀ ਛੱਡ ਕੇ ਉਹ ਵੀ ਭੱਜ ਉੱਠਿਆ। ਥਾਣੇਦਾਰ ਗੱਬਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਸਿਪਾਹੀ ਜਦੋਂ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਮਗਰ ਭੱਜਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਉਹ ਗਰਜਿਆ, “ ਉਏ ਨਲੈਕੋ, ਇਹਨਾਂ ਮਗਰ ਭੱਜ ਕੇ ਛਿੱਕੂ ਮਿਲਣੈ ਤੁਹਾਨੂੰ, ਕਚਹਿਰੀਆਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਮਾਰਦੇ ਰਹੋਂਗੇ ਗਵਾਹੀਆਂ ਦੇਣ ਲਈ। ਇਹਨਾਂ ਸਾਲ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਾਲ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਹੋ ਜਾਊ, ਜੱਜ ਨੇ ਹੋਰ ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕੀ ਲੂਲ੍ਹਾਂ ਲਾਹ ਲੈਣੀਆਂ?”
ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਪੈਰ ਉੱਥੇ ਹੀ ਰੁਕ ਗਏ।
ਸਿਪਾਹੀ ਕਾਲ਼ਾ ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ, “ ਕੀ ਹੁਕਮ ਐ ਸਾਬ੍ਹ ਜੀ ਫੇਰ?”
“ ਤੂੰ ਜੀਪ ਲੈ ਕੇ ਵਗ ਜਾਹ ਫੌਜੀ ਮਕੈਨਿਕ ਕੋਲ ਤੇ ਉਹਦੇ ਕੋਲੋਂ ਕੋਈ ਕਬਾੜਾ ਹੋਈ ਜਿਪਸੀ ਜੀਪ ਦੇ ਮਗਰ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਲੈ ਆ, ਉਹਨੂੰ ਕਹੀਂ ਸਾਬ੍ਹ ਦਾ ਹੁਕਮ ਐ- ਫੁਰਤੀਆਂ ਕਰ ਹੁਣ। ਉਹਨੂੰ ਵੀ ਨਾਲ ਹੀ ਲੈਂਦਾ ਆਵੀਂ। ਮੈਂ ਵੀ ਕਰਦਾਂ ਉਹਨੂੰ ਫੂਨ, ਤੂੰ ਵਗ ਜਾਹ ਹਵਾ ਹੋ ਜਾਹ ਬਸ, “ ਗੱਬਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੁੱਛ ਮਰੋੜ ਕੇ ਕਾਲ਼ਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਚਾੜ੍ਹਿਆ।
“ ਸਾਬ੍ਹ ਜੀ ਕਬਾੜਾ ਹੋਈ ਜਿਪਸੀ ਕੀ ਕਰਨੀ ਐ?” ਸਿਪਾਹੀ ਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੂੰ ਪੁੱਛ ਬੈਠਾ।
“ ਉਏ ਸਹੁਰੀ ਦਿਆ, ਤਾਂ ਹੀ ਸਿਪਾਹੀ ਦਾ ਸਿਪਾਹੀ ਐਂ, ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਦੇ ਭਰਤੀ ਹੋਏ ਹੁਣ ਤਾਈਂ ਹੌਲਦਾਰ ਤੇ ਛੋਟੇ ਠਾਣੇਦਾਰ ਬਣੇ ਬੈਠੇ ਆ? ਤੂੰ ਲੋਲ੍ਹੇ ਦਾ ਲੋਲ੍ਹਾ ਹੀ ਰਹਿਣੈ, ਪਤਾ ਨ੍ਹੀਂ ਕਿਹੜੇ ਕੰਜਰ ਨੇ ਭਰਤੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤੈਨੂੰ?”
ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੇ ਗਿੰਦਰ ਸਿਉਂ ਦੀ ਛੋਈ ਲਾਹ ਸੁੱਟੀ ਤੇ ਉਹ ਗ਼ਰੀਬ ਹੁਣ ਸਵਾਲ ਕਰ ਕੇ ਪਛਤਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਕਾਲ਼ਾ ਸਿੰਘ ਕਦੋਂ ਦਾ ਜੀਪ ਲੈ ਕੇ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਸੀ।
ਰੌਲਾ-ਰੱਪਾ ਸੁਣ ਕੇ ਹੁਣ ਤਾਈਂ ਕਾਫੀ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਗੱਬਰ ਸਿੰਘ ਚਟਖ਼ਾਰੇ ਲੈ ਲੈ ਕੇ ਵਾਰ ਵਾਰ ਮੁੱਛਾਂ ਨੂੰ ਤਾਅ ਦੇ ਕੇ ਸ਼ਿਵ ਦਿਆਲ ਦਾ ਘਰ ਲੁੱਟ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਲੈਣ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਭ ਨੂੰ ਇਉਂ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ ‘ਤੇ ਆਪ ਹੀ ਇਕ ਹੋਰ ਸਟਾਰ ਲਗਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਝੁਕ ਝੁਕ ਕੇ ਗੱਬਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਸ਼ਿਵ ਦਿਆਲ ਤਾਂ ਵਾਰ ਵਾਰ ਗੱਬਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੈਰ ਫੜ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਅੰਦਰ ਆ ਕੇ ਚਾਹ-ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਲਈ ਬੇਨਤੀਆਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਪਰ ਗੱਬਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਚੋਰਾਂ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਉੱਥੋਂ ਛੇਤੀ ਨਿਕਲਣਾ ਹੀ ਬਿਹਤਰ ਸਮਝਿਆ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਸਕੀਮ ਨੂੰ ਜਲਦੀ ਅਮਲੀ ਜਾਮਾ ਪਹਿਨਾ ਸਕੇ। ਉਹਨੇ ਗੜ੍ਹਕਵੀਂ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਘਰੋ ਘਰੀ ਜਾਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿਤਾ ਤੇ ਚੁਕੰਨੇ ਰਹਿਣ ਦੀਆਂ ਹਦਾਇਤਾਂ ਦਿਤੀਆਂ ਤੇ ਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸਿਪਾਹੀ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਚਾੜ੍ਹਿਆ ਕਿ ਉਹ ਚੋਰਾਂ ਵਾਲੀ ਜਿਪਸੀ ਉਹਦੀ ਜੀਪ ਮਗਰ ਲਾ ਕੇ ਤੁਰਿਆ ਆਵੇ।
ਪਿੰਡੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੂਰ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲ ਕੇ ਸੁੰਨ-ਸਾਨ ਜਿਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੇ ਜਿਪਸੀ ਰੁਕਵਾਈ ਤੇ ਫੌਜੀ ਮਕੈਨਕ ਨੂੰ ਫੂਨ ਲਗਾਇਆ। ਫੌਜੀ ਨੇ ਰਾਤ ਦੇ ਦੋ ਵਜੇ ਘਬਰਾਏ ਹੋਏ ਨੇ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, “ ਜਨਾਬ ਐਸ ਵੇਲੇ ਕੀ ਲੋੜ ਪੈ ਗਈ?”
“ ਫੌਜੀਆ, ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਟੈਮ ਨਹੀਂ ਏਸ ਵੇਲੇ, ਬਸ ਕਾਲਾ ਸਿਉਂ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲਾ ਈ ਐ ਤੇਰੇ ਕੋਲ। ਕੋਈ ਟੁੱਟੀ ਭੱਜੀ ਜਿਪਸੀ ਜੀਪ ਮਗਰ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਦੋਨੋਂ ਛੇਤੀ ਤੋਂ ਛੇਤੀ ਇੱਥੇ ਕਿੱਕਰਾਂ ਵਾਲ਼ੇ ਮੋੜ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚੋ, ਬਸ ਫੁਰਤੀਆਂ ਦਿਖਾਈਂ, ਹਾਂ ਸੱਚ, ਇਕ ਗੈਲਨ ਪੈਟਰੋਲ ਵੀ ਲੈਂਦੇ ਆਇਉ,” ਠਾਣੇਦਾਰ ਨੇ ਹੁਕਮ ਚਾੜ੍ਹਿਆ।
ਫੌਜੀ ਕਾਹਲ਼ੀ ਕਾਹਲ਼ੀ ਕੱਪੜੇ ਪਾ ਕੇ ਅਜੇ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲਿਆ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਜੀਪ ਦੀਆਂ ਹੈੱਡਲਾਈਟਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਚੁੰਧਿਆ ਦਿਤੀਆਂ।
ਫੌਜੀ ਦੇ ਕਬਾੜਖ਼ਾਨੇ ‘ਚ ਕਬਾੜ ਹੋਈਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਦਾ ਘਾਟਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਇਕ ਜਿਪਸੀ ਲੱਭ ਲਈ ਜਿਸ ਦੇ ਇੰਜਣ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲੱਗ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਬਾਡੀ ਪੱਖੋਂ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਹੀ ਸੀ। ਫੌਜੀ ਤੇ ਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸਿਪਾਹੀ ਨੇ ਜਿਪਸੀ ਜੀਪ ਮਗਰ ਬੰਨ੍ਹੀ ਅਤੇ ਗੱਬਰ ਸਿੰਘ ਵਲੋਂ ਦੱਸੇ ਹੋਏ ਟਿਕਾਣੇ ਵਲ ਤੁਰ ਪਏ ਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ।
ਸਮਾਂ ਨਾ ਗੁਆਂਉਂਦਿਆਂ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੇ ਫੌਜੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਕਬਾੜਾ ਹੋਈ ਜਿਪਸੀ ‘ਤੇ ਪੈਟਰੋਲ ਛਿੜਕ ਕੇ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦੇਵੇ।
ਅੱਗ ਲਗਦਿਆਂ ਸਾਰ ਹੀ ਉਹ ਸਾਰੇ ਉੱਥੋਂ ਖਿਸਕ ਗਏ ਤੇ ਪੈਟਰੋਲ ਦੀ ਅੱਗ ਨੇ ਜਿਪਸੀ ਦਾ ਹੁਲੀਆ ਮਿੰਟਾਂ ਸਕਿੰਟਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਵਿਗਾੜ ਦਿਤਾ।
ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਫੌਜੀ ਦੀ ਗੈਰੇਜ ਵਿਚ ਚੋਰਾਂ ਤੋਂ ਖੋਹੀ ਹੋਈ ਜਿਪਸੀ ਦਾ ਰੰਗ ਰੂਪ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਉਧਰ ਸ਼ਾਮ ਦੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪੰਨੇ ‘ਤੇ ਸੁਰਖੀ ਛਪੀ ਹੋਈ ਸੀ।
“ ਥਾਣੇਦਾਰ ਗੱਬਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਚੌਕਸੀ ਨੇ ਇਕ ਹੋਰ ਟੱਬਰ ਲੁੱਟ ਹੋਣੋਂ ਬਚਾ ਲਿਆ। ਲੁਟੇਰੇ ਭੱਜਣ ਲੱਗੇ ਆਪਣੀ ਜਿਪਸੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਗਏ ਤਾਂ ਕਿ ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਬਾਕੀ ਨਾ ਬਚੇ। ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਪੱਕਾ ਯਕੀਨ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਉਹੋ ਹੀ ਜਿਪਸੀ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਨੇ ਉਸੇ ਸ਼ਾਮ ਹੀ ਕਿਸੇ ਡਰਾਈਵਰ ਤੋਂ ਪਿਸਤੌਲ ਦੀ ਨੋਕ ‘ਤੇ ਖੋਹੀ ਸੀ।“  
ਪੱਤਰਕਾਰ ਥਾਣੇ ਵਲ ਵਹੀਰਾਂ ਘੱਤ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਗੱਬਰ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਘਟਨਾ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲੈ ਸਕਣ।
ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਇਕ ਸਿਆਸੀ ਨੇਤਾ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇਨਾਮ ਦੇਣ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ।   
                                ===================

ਲੋਕ-ਧਾਰਾ ਦੇ ਉਪਰੋਕਤ ਲਿਖੇ ਬੋਲ ਸ਼ਾਇਦ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ, ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਉੱਪਰ ਪੂਰੇ ਢੁੱਕਦੇ ਹਨ। ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਬਾਰੇ ਗਾਹੇ-ਬਗਾਹੇ ਮਾੜੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਚਰਚਾ ਵਿਚ ਆਉਂਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਦੀ ਪਾਠੀਆਂ ਦੇ ਮਸਲੇ, ਕਦੀ ਰਾਗੀਆਂ/ਢਾਡੀਆਂ ਦੇ, ਕਦੇ ਗੁੰਮ ਹੋਏ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਰੂਪਾਂ ਦੇ ਅਤੇ ਕਦੀ ਬੇਅਦਬੀਆਂ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਹਰੇਕ ਵਾਰ ਉਂਗਲ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਲ ਉਠਦੀ ਹੈ। ਹੁਣੇ ਹੀ ਇਕ ਤਾਜ਼ਾ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਯੂ.ਪੀ. ਤੋਂ ਆਈ ਹੋਈ ਇਕ ਬਜ਼ੁਰਗ ਔਰਤ ਪਰਕਰਮਾ ਵਿਚ ਬੀੜੀ ਸੁਲਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਫੜੀ ਗਈ। ਦੱਸਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਔਰਤ ਨੇ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗੀ ਤੇ ਸੇਵਾਦਾਰਾਂ ਦੇ ਪੈਰੀਂ ਵੀ ਪਈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਇਥੇ ਬੀੜੀ, ਸਿਗਰੇਟ ਵਿਵਰਜਤ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁੱਟਿਆ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਕੀ ਕਿਸੇ ਬਜ਼ੁਰਗ਼ ਔਰਤ ਨੂੰ ਸੇਵਾਦਾਰਾਂ ਵਲੋਂ ਕੁੱਟਣਾ ਮਾਰਨਾ ਜਾਇਜ਼ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਉਹ ਵਾਰ ਵਾਰ ਮੁਆਫ਼ੀਆਂ ਮੰਗ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਅਣਜਾਣੇ ‘ਚ ਹੋਈ ਗ਼ਲਤੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ? ਕੀ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਵਲ ਨਹੀਂ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਜੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਵਲੋਂ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਕੁਤਾਹੀਆਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਕੋਈ ਊਣਤਾਈ ਤਾਂ ਨਹੀਂ? ਸਮੁੱਚੇ ਮੀਡੀਏ ਵਿਚ ਇਸ ਵੇਲੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮੈਨੇਜਰਾਂ ਦੀ ਕਾਰਜ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ‘ਤੇ ਕਿੰਤੂ ਪ੍ਰੰਤੂ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਖ਼ਬਰ ਹੈ ਕਿ ਸੱਤ ਕਰਮਚਾਰੀ ਮੁਅੱਤਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ਤੇ ਤਿੰਨਾਂ ਦੀ ਬਦਲੀ ਕਰ ਦਿਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਕੀ ਇਤਨੇ ਨਾਲ ਮਸਲਾ ਹੱਲ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ? ਕੱਲ੍ਹ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਇਕ ਟੀ.ਵੀ.ਸਟੇਸ਼ਨ  ‘ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਕ ਬੜੇ ਉੱਘੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਅਤੇ ਯੂ.ਕੇ. ਦੇ ਇਕ ਰੇਡੀਉ ‘ਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਤੋਂ ਸੇਵਾ-ਮੁਕਤ ਇਕ ਸੱਜਣ, ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਭਾਈ ਭਤੀਜਾਵਾਦ ਏਨਾ ਘਰ ਕਰ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅਯੋਗ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵੱਡੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਅਹੁਦੇ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਨਾਲਾਇਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੇਠ ਹੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਰੂਪਾਂ ਦੇ ਜੋ ਘਾਲ਼ੇ-ਮਾਲ਼ੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਉਸ ਬਾਰੇ ਸਮੁੱਚਾ ਸਿੱਖ ਜਗਤ ਜਾਣਦਾ ਹੈ। ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਵਾਪਸ ਕੀਤੇ ਧਾਰਮਕ ਗ੍ਰੰਥ ਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਕਿੱਥੇ ਹਨ? ਹਰੇਕ ਕੰਮ ਲਈ ਕਮੇਟੀ (ਕੰਮ ‘ਤੇ ਮਿੱਟੀ) ਬਣਾ ਕੇ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਦੱਬਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਬਰਛਿਆਂ ਵਾਲੇ ਜਿਹੜੇ ਸੇਵਾਦਾਰ ਪਰਕਰਮਾ ਵਿਚ ਸੇਵਾ ‘ਤੇ ਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤਿਆਂ ਦਾ ਵਤੀਰਾ ਸੰਗਤਾਂ ਨਾਲ਼ ਬਹੁਤ ਖਰ੍ਹਵਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੰਗਤਾਂ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਆਉਣ ਦੀ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਕੋਈ ਸਿਖਲਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ। ਅਕਸਰ ਹੀ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰ ਕੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਇਹਨਾਂ ਊਣਤਾਈਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਸਿਰੋਪਾ ਦੇਣ ਵਿਚ ਵੀ ਭੇਦ-ਭਾਵ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਸੱਜਣਾਂ ਨੇ ਦਾਸ ਨਾਲ਼ ਆਪਣੇ ਤਜਰਬੇ ਸਾਂਝੇ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਵੀ ਹੋਈਆਂ ਦੋ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮੈਂ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹਾਂਗਾ। 1995 ਵਿਚ ਸਾਡਾ ਸਾਰਾ ਪਰਵਾਰ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਗਿਆ। ਸਾਡੀ ਵਾਪਸੀ ਦੀ ਫਲਾਈਟ ਰਾਤ ਨੂੰ ਦੋ ਵਜੇ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਕਾਫੀ ਅਗਾਊਂ ਹੀ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਤਾਂ ਕਿ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀਦਾਰੇ ਕਰ ਸਕੀਏ। ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਬੁੰਗੇ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਰਕਰਮਾ ਵਲ ਦੇ ਪਾਸੇ ਬਾਂਸ ਦੀਆਂ ਪੈੜਾਂ (ਸਕੈਫੋਲਡਿੰਗ) ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਮੈਂ ਇਕ ਬਰਛੇ ਵਾਲੇ ਸੇਵਾਦਾਰ ਨੂੰ ਪੁੱਛ ਬੈਠਾ ਕਿ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਬੁੰਗੇ ਨੂੰ ਰਾਹ ਕਿੱਧਰੋਂ ਦੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਟੁੱਟ ਕੇ ਪਿਆ ਤੇ ਬੋਲਿਆ,” ਉੱਥੇ ਤੇਰਾ ਕੀ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਐ? ਏਧਰ ਜਾਹ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ‘ਚ।” ਉਹ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਕੁਝ ਬੋਲਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਤੋਂ ਇਹ ਆਸ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਬੜੀ ਨਿਮਰਤਾ ਨਾਲ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਕਹਿ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਸੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਮੇਰਾ ਜੀਅ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਦੱਸਾਂ ਕਿ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਬੁੰਗੇ ਦਾ ਕੀ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ ਤੇ ਦੱਸਾਂ ਕਿ ਉੱਥੇ ਉਹ ਚੀਜ਼ ਪਈ ਹੈ ਜੋ ਸਦੀਆਂ ਤੀਕਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਰਦਾਰਾਂ ਵਲੋਂ ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਪੁੱਟਣ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਉਂਦੀ ਰਹੇਗੀ (ਯਾਦ ਰਹੇ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਦਿੱਲੀਉਂ ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ ਦੀ ਉਹ ਸਿਲ ਪੁੱਟ ਕੇ ਲੈ ਆਇਆ ਸੀ ਜਿਸ ਉੱਪਰ ਮੁਗ਼ਲ ਘਰਾਣੇ ਰਾਜ ਤਿਲਕ ਦਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ) ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਮਨਾਂ ਜੇ ਇਸ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਇੰਜ ਨਾ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ਉੱਥੇ  ਕੀ ਰੱਖਿਆਂ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਯਾਦ ਆਇਆ “ ਮੂਰਖੈ ਨਾਲ ਨ ਲੁਝੀਏ ਪੜਿ ਅਖਰ ਏਹੋ ਬੁਝੀਐ” ਤੇ ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਹੀ ਰਿਹਾ, ਵੈਸੇ ਵੀ ਇਕ ਵਾਰੀ ਇਕ ਸੱਜਣ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿਸੇ ਐਹੋ ਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਤੇ ਬਰਛਿਆਂ ਵਾਲੇ ਕਈ ਸੇਵਾਦਾਰ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਸਵਾਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਨੂੰ ਡਰਾਉਂਦੇ, ਧਮਕਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਸਮੁੱਚੇ ਸੰਸਾਰ ਨੇ ਮੀਡੀਆ ਰਾਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਟਾਸਕ ਫੋਰਸ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਡਾਂਗਾਂ, ਕਿਰਪਾਨਾਂ ਨਾਲ ਕੁੱਟਿਆ, ਵੱਢਿਆ ਸੀ ਤੇ ਸਿਤਮ ਇਹ ਕਿ ਪਰਚੇ ਵੀ ਕੁੱਟ ਖਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ‘ਤੇ ਹੀ ਹੋਏ। ਮਾਮਲਾ ਜੇ ਪੁਲਸ ਕੋਲ ਚਲਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪੁਲਸ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਹੀ ਗੱਲ ਸੁਣਦੀ ਹੈ।

ਦੂਜੀ ਘਟਨਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਸਾਲ ਹੋਏ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਪਿੱਠ-ਦਰਦ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਇਕ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹੋਇਆ। ਦੋ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਦੇ ਇਲਾਜ ਬਾਅਦ ਦਰਦ ਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਕੁਝ ਆਰਾਮ ਸੀ ਪਰ ਬਹੁਤੀ ਦੇਰ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਤਕਲੀਫ਼ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਰੀ ਜ਼ਰੂਰ ਲਗਵਾਉਣੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ। ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਲੰਬੀ ਕਤਾਰ ਸੀ, ਮੈਂ ਏਨੀ ਦੇਰ ਕਤਾਰ ‘ਚ ਖੜ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਮੈਂ ਲਾਚੀ ਬੇਰ ਦੇ ਕੋਲ ਖੜ੍ਹੇ ਇਕ ਬਰਛੇ ਵਾਲੇ ਸੇਵਾਦਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਤਕਲੀਫ਼ ਦੱਸੀ ਤੇ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਮੈਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਹਾਂ ਤੇ ਸਬੱਬ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਡਾ ਆਉਣ ਬਣਦਾ ਹੈ ਸੋ ਕਿਰਪਾ ਕਰ ਕੇ ਜੇ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਛੋਟੇ ਰਸਤੇ ਰਾਹੀਂ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਲਈ ਜਾ ਲੈਣ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਬੜੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਉਹ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਉਲਟਾ ਹੀ ਬੋਲਿਆ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ ਜੇ ਤੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਆਂ ਸਕਦੈਂ ਤਾਂ ਲਾਈਨ ‘ਚ ਨਹੀ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਸਕਦਾ,” ਉਸ ਨੇ ਮੇਰੀ ਬਿਮਾਰੀ ਦੀ ਵੀ ਕੋਈ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਕੀਤੀ ਤੇ ਕਿਸੇ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹ ਵਾਂਗ ਪੇਸ਼ ਆਇਆ ਮੇਰੇ ਨਾਲ਼।

ਖੈਰ, ਮੈਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੂਰ ਜਾ ਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ ਤੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਚਹੇਤਿਆਂ ਨਾਲ ਹੱਸ ਹੱਸ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਛੋਟੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚੀਂ ਲੰਘਾਈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜੀਅ ਤਾਂ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਪੁੱਛਾਂ ਪਰ ਫੇਰ ਕੁਝ ਸੋਚ ਕੇ ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਹੀ ਰਿਹਾ।

ਇਹਨਾਂ ਤਰੁਟੀਆਂ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਉਤਨਾ ਚਿਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਜਿਤਨਾ ਚਿਰ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਨਿਯੁਕਤੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਤੇ ਜਿਹਨਾਂ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦਾ ਸੰਗਤਾਂ ਨਾਲ ਵਾਹ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਾਕਾਇਦਾ ਚੰਗੇਰੇ ਵਤੀਰੇ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ। ਆਸਾਮੀਆਂ ‘ਤੇ ਉਹੀ ਉਮੀਦਵਾਰ ਚੁਣੇ ਜਾਣ ਜੋ ਉਸ ਆਸਾਮੀ ਦੇ ਕਾਬਲ ਹੋਣ।

ਇਥੇ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਪੁਰਾਤਨ ਕਹਾਣੀ ਯਾਦ ਆ ਗਈ ਕਿ ਇਕ ਰਾਜੇ ਨੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਰਾਣੀ ਰਾਜੇ ‘ਤੇ ਬੜਾ ਜ਼ੋਰ ਪਾਵੇ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਭਰਾ ਬੜਾ ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਦਿਤਾ ਜਾਵੇ। ਇਕ ਉਮੀਦਵਾਰ ਹੋਰ ਵੀ ਸੀ। ਰਾਜਾ ਸਿਆਣਾ ਸੀ, ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਦਿਨ ਪਰਖ ਲਈ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਇੰਟਰਵੀਊ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ) ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾ ਲਿਆ। ਮਹਿਲ ਦੀ ਬੜੀ ਉੱਚੀ ਅਟਾਰੀ ‘ਤੇ ਰਾਜਾ, ਰਾਣੀ ਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਅਹਿਲਕਾਰ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਰਸਮੀ ਸਵਾਲ ਜਵਾਬ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਜੇ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਮਹਿਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਦੀ ਲੰਘਦੀ ਸੜਕ ਉੱਪਰ ਊਠਾਂ ਦਾ ਕਾਫ਼ਿਲਾ ਲੰਘ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਰਾਜੇ ਨੇ ਰਾਣੀ ਦੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਪਤਾ ਕਰ ਕੇ ਆਵੇ ਕਿ ਊਠਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਊਠਾਂ ਉੱਪਰ ਕੀ ਲੱਦਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਜਲਦੀ ਹੀ ਮੁੜ ਆਇਆ ਤੇ ਆ ਕੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਊਠਾਂ ਉੱਪਰ  ਗੁੜ ਲੱਦਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਫੇਰ ਰਾਜੇ ਨੇ ਦੂਜੇ ਉਮੀਦਵਾਰ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਵੀ ਪਤਾ ਕਰ ਕੇ ਆਵੇ। ਉਹ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਲਗਾ ਕੇ ਆਇਆ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ ਹਾਂ ਜੀ ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ, ਊਠਾਂ ਉੱਪਰ ਗੁੜ ਹੀ ਹੈ। ਪੰਦਰਾਂ ਊਠ ਹਨ, ਹਰੇਕ ਊਠ ਉੱਪਰ ਦੋ ਮਣ ਗੁੜ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਾਗਜ਼- ਪੱਤਰ ਦੇਖੇ ਹਨ, ਉਹ ਸਾਡੇ ਰਾਜ ਦਾ ਟੈਕਸ ਤਾਰ ਕੇ ਆਏ ਹਨ। ਗੁੜ ਇਸ ਭਾਅ ਖ਼ਰੀਦ ਕੇ ਲਿਆਏ ਹਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਭਾਅ ਮੰਡੀ ਵਿਚ ਵਿਕੇਗਾ । ਅਗਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਉਹ ਫਿਰ ਇਸੇ ਰਸਤੇ ਲੰਘਣਗੇ ਤੇ ਵਾਪਸੀ ‘ਤੇ ਉਹ ਅਨਾਜ ਲੈ ਕੇ  ਆਉਣਗੇ । “ਰਾਜਾ ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ਉਹ ਹੁਣ ਆਪ ਹੀ ਦੱਸ ਦੇਵੇ ਕਿ ਦੋਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ

ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਾਣ-ਮੱਤਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਦੂਜੀਆਂ ਕੌਮਾਂ ਵਿਚ ਸਾਡਾ ਚੰਗਾ ਅਕਸ ਨਹੀਂ ਬਣੇਗਾ। ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਮਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਗੱਲ ਦੱਬੀ ਘੁੱਟੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਪਰ ਅੱਜ ਤਾਂ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਚੁਰਾਹੇ ‘ਚ ਸਭ ਕੁਝ ਨਸ਼ਰ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਹਿਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੂਜੇ ਸੂਬਿਆਂ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ‘ਚੋਂ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਤੇ ਵੱਖਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਬੋਲਣ ਵਾਲ਼ੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਹੁਤ ਵਧੀ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਵਾਸਤੇ ਮੁਢਲੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਉਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਹੈ। ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਲਈ ਮੁੱਖ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ,ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਲੋੜੀਂਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਬੋਰਡ ਪ੍ਰਵੇਸ਼-ਦੁਆਰਾਂ, ਜੋੜਾ-ਘਰਾਂ ਪਾਸ, ਤੇ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲੇ ਲਗਵਾਏ ਜਾਣ। ਸਰਾਵਾਂ ਦੇ ਕਮਰਿਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਲੋੜੀਂਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਿਖ ਕੇ ਲਗਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਗਲਿਆਰੇ ਵਿਚ ਜਿਹੜੀਆਂ ਸਕਰੀਨਾਂ ‘ਤੇ ਮਸ਼ਹੂਰੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਉੱਥੋਂ ਵੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਵੇਸ਼- ਦੁਆਰਾਂ ਉੱਪਰ ਖੜ੍ਹੇ ਸੇਵਾਦਾਰ ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਚੰਗੇ ਜਾਣਕਾਰ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਸਾਰਾ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਹਿੰਦੀ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤੋਂ ਭਲੀਭਾਂਤ ਜਾਣੂੰ ਹਨ। ਬਹੁਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਯਾਤਰੂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਮਝਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ਼ ਮਸਲਾ ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਹੱਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਕੀ ਲਿਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸ਼ਬਦ-ਜੋੜਾਂ ਵਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿਤਾ ਜਾਵੇ। ਮੈਨੂੰ ਇੰਜ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸੂਚਨਾ ਬੋਰਡ ਲਿਖਣ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਗ਼ੈਰ-ਪੰਜਾਬੀ ਪੇਂਟਰ ਹੀ ਹੁਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਬੇਅੰਤ ਗ਼ਲਤੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਤੁਸੀਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਥਾਂ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਲੱਗੇ ਬੋਰਡਾਂ ਤੋਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਜੇ ਹੋਰ ਗਵਾਹੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ‘ਤੇ ਲਿਖੇ ਹੋਏ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।

 ਇਹ ਮੈਂ ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਅੱਜ ਤੋਂ ਕਈ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਅਜੇ ਪੁਰਾਣਾ ਜੋੜਾ-ਘਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਕੁਝ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਇਕ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, “ ਮੰਦਰ ਮੇਂ ਜਾਨੇ ਕੇ ਲੀਏ” ਇਸ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਇਹ ‘ਮੰਦਰ’ ਸ਼ਬਦ ਕਿਸ ਨੇ ਲਿਖਵਾਇਆ ਜਾਂ ਲਿਖਿਆ ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਜ਼ਰੂਰ ਗ਼ਲਤ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਤਾਂ ਫੇਰ ਵੀ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਹੀ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਦਾਸ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਫੋਟੋ ਵੀ ਖਿੱਚੀ ਸੀ,(ਸ਼ਾਇਦ ਮੇਰੇ ਰਿਕਾਰਡ ਵਿਚ ਅਜੇ ਵੀ ਹੋਵੇ) ਤੇ ਜਦੋਂ ਇਕ ਸੇਵਾਦਾਰ ਨਾਲ ਇਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਕਹਿਕੇ ਪੱਲਾ ਝਾੜ ਲਿਆ ਕਿ “ ਭਾਈ444444ੲ44ੲ3ੲੲਡ ਸਾਹਿਬ ਰਾਈ ਦਾ ਪਹਾੜ ਨਾ ਬਣਾਇਆ ਕਰੋ,” ਤੇ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਘੂਰਦਾ ਹੋਇਆ ਇਕ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਚਲਿਆ ਗਿਆ।   
            ======

ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਹੋਲੀਆਂ, ਤੇ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦਾ ਹੋਲਾ ਏ,
ਬੋਲੀਆਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ, ਖ਼ਾਲਸੇ ਦਾ ਬੋਲਾ ਏ।

ਸਰਰ ਸਰਰ ਤੇਗ਼ ਚੱਲੇ, ਕਮਾਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਤੀਰ ਚੱਲੇ,
ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਪੈਂਤੜੇ ਗੋਬਿੰਦ, ਮਾਰ ਮਾਰ ਹੱਲੇ ਹੱਲੇ,
ਸਭਸ ਦੁਮਾਲੇ ਸਿਰੀਂ, ਗਲ਼ੀਂ ਨੀਲਾ ਪੀਲ਼ਾ ਚੋਲਾ ਏ।
ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਹੋਲੀਆਂ, ਤੇ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦਾ ਹੋਲਾ ਏ।
ਬੋਲੀਆਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ, ਖ਼ਾਲਸੇ ਦਾ ਬੋਲਾ ਏ।

ਆਉ ਨਿੱਤਰੋ ਭੁਜੰਗ, ਜੀਹਨੇ ਕਰਨੀਂ ਏਂ ਜੰਗ,
ਜੀਹਨੇ ਸਿੱਖਣੇ  ਚਲਾਉਣੇ, ਤੀਰ  ਤੇ ਤੁਫੰਗ,
ਫ਼ਤਹ ਦੇ ਜੈਕਾਰੇ, ਸਾਡਾ ਮਾਹੀਆ ਅਤੇ ਢੋਲਾ ਏ।
ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਹੋਲੀਆਂ, ਤੇ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦਾ ਹੋਲਾ ਏ।
ਬੋਲੀਆਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ, ਖ਼ਾਲਸੇ ਦਾ ਬੋਲਾ ਏ।

ਨਗਾਰੇ ਡੰਮ ਡੰਮ ਬਾਜਂੇ, ਜੈਕਾਰੇ ਗਜ ਗਜ ਗਾਜਂੇ,
ਹਾਥੀ ਮਾਰਤੇ ਚਿੰਘਾੜੇਂ, ਘੋੜੇ ਸਰਪੱਟ ਭਾਜੇਂ,
ਦਿਲ ਵੈਰੀਉਂ ਕਾ ਅਬ, ਪਾਰੇ ਵਾਂਗ ਡੋਲਾ ਹੈ।
ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਹੋਲੀਆਂ, ਤੇ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦਾ ਹੋਲਾ ਏ।
ਬੋਲੀਆਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ, ਖ਼ਾਲਸੇ ਦਾ ਬੋਲਾ ਏ।
 
ਘੋੜਾ ਕਿਵੇਂ ਹੈ ਭਜਾਉਣਾ, ਕਿੰਜ ਹਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਢਾਹੁਣਾ,
ਵਾਰ ਰੋਕਣਾ ਹੈ ਕਿਵੇਂ, ਤੇ ਕਿੰਜ ਖੰਡੇ ਨੂੰ ਹੈ ਵਾਹੁਣਾ,
ਜੰਗ ਜਿੱਤਦਾ ਹੈ ਉਹੀਓ,ਜਿਹੜਾ ਵਗ ਜਾਂਦਾ ਛੁਹਲ਼ਾ ਏ।
ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਹੋਲੀਆਂ, ਤੇ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦਾ ਹੋਲਾ ਏ।
ਬੋਲੀਆਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ, ਖ਼ਾਲਸੇ ਦਾ ਬੋਲਾ ਏ।

ਵੈਰੀ ਚੁਣ ਚੁਣ ਮਾਰੇਂ, ਸਭੇ ਦੁਸ਼ਟਨ ਸੰਘਾਰੇਂ,
ਰੱਬ ਕੇ ਪਿਆਰੇ ਜੋ, ਉਨ੍ਹੇ ਸਦਾ ਹੀ ਉਬਾਰੇਂ,
ਇਹੋ ਸਾਡੀ ਖੇਡ, ਅਤੇ ਇਹੋ ਹੀ ਕਲੋਲਾ ਏ।
ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਹੋਲੀਆਂ ਤੇ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦਾ ਹੋਲਾ ਏ।
ਬੋਲੀਆਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦਾ ਬੋਲਾ ਏ।

ਜੱਟ ਬੂਟ ਝਿਊਰ ਨਾਈ, ਸੋਢੀ ਬੇਦੀ ਤੇ ਕਸਾਈ,
ਇਕੱਠੇ ਕਰ ਏਕ ਜਗ੍ਹਾ, ਫੌਜੇਂ ਖ਼ਾਲਸਾ ਬਣਾਈ,
ਪੈਰੋਂ ਤਲੇ ਖ਼ਾਲਸੇ ਨੇ, ਜਾਤ ਅਭਿਮਾਨ ਸਾਰਾ ਰੋਲਾ ਹੈ।
ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਹੋਲੀਆਂ ਤੇ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦਾ ਹੋਲਾ ਏ।
ਬੋਲੀਆਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦਾ ਬੋਲਾ ਏ।

ਜੀਹਨੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਆਉਣੈ, ਸੀਸ ਤਲੀ 'ਤੇ ਟਿਕਾਵੇ,
ਕੱਲਾ ਲੱਖਾਂ ਨਾਲ਼ ਜੂਝੇ, ਮਸਤ ਹਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਢਾਹਵੇ,
ਨਾਨਕ ਦਾ ਦਰ ਏਥੇ,  ਕੋਈ ਰੱਖਦਾ  ਨਾ ਓਹਲਾ ਏ।
ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਹੋਲੀਆਂ ਤੇ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦਾ ਹੋਲਾ ਏ।
ਬੋਲੀਆਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦਾ ਬੋਲਾ ਏ।

ਜੀਣਾ ਸ਼ਾਨ ਸੇ ਸਿਖਾਵੇ, ਸੁੱਤੀ ਅਣਖ ਜਗਾਵੇ,
ਜਾਨ ਮੁਰਦੋਂ ਮੇਂ ਪਾਵੇ, ਭੈਅ ਕੋ ਦੂਰ ਸੇ ਭਗਾਵੇ,
ਸਕੂਲ ਐਸਾ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਇ, ਅਨੰਦਪੁਰ ਖੋਲ੍ਹਾ ਹੈ।
ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਹੋਲੀਆਂ ਤੇ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦਾ ਹੋਲਾ ਏ।
ਬੋਲੀਆਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦਾ ਬੋਲਾ ਏ।

ਰਾਜ ਜ਼ੁਲਮੀਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਹੁਣ, ਰਹਿਣ ਨਹੀਉਂ ਦੇਣਾ,
ਰਹਿਣ ਜ਼ਾਲਮਾਂ ਨੂੰ ਏਥੇ, ਹੁਣ ਮੂਲ਼ ਨਹੀਉਂ ਦੇਣਾ,
ਰਾਜਾ ਹੈ ਪਹਾੜੀ ਕੋਈ, ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ  ਮੰਗੋਲਾ ਹੈ।
ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਹੋਲੀਆਂ ਤੇ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦਾ ਹੋਲਾ ਏ।
ਬੋਲੀਆਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦਾ ਬੋਲਾ ਏ।

ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਕੰਧਾਲਵੀ